وضعیت قرمز منابع آبی در خاورمیانه

کشور ایران با بارشی معادل یک سوم متوسط بارش دنیا و یک دوم متوسط بارش آسیا در یک منطقه خشک و کم آب قرار دارد. با توجه به محدودیت منابع آبی، تغییرات اقلیمی، کاهش بارش، تغییر نوع بارش، گرم شدن زمین، افزایش تبخیر، تراز منفی آب‌های زیرزمینی و نیز بحرانی شدن 290 دشت کشور، میزان سرانه  آب در ایران روز به روز کاهش می یابد.

مطالعات اخیر «بازوی پژوهشی مجلس» نشان می‌دهد کشورهای متعددی در آسیا از نظر آبی در وضعیت کم‌آبی یا بحرانی قرار دارند که این وضعیت حاکی از «کاهش سرانه آب تجدیدپذیر» یا «برداشت بیش از حد از منابع آب تجدیدپذیر» است.

ارزیابی‌ها نشان می‌دهد کشورهای آسیا‌نشین به‌خصوص مناطق غربی و خاورمیانه، برای برون‌رفت از این بحران باید اقداماتی را در راستای مدیریت منابع آبی و بحران آب در دستورکار قرار دهند.

وضعیت آبی  39کشور آسیایی بر اساس شاخص‌های جهانی

اخیرا طبقه‌بندی وضعیت آب در کشورهای عضو مجمع مجالس آسیایی، براساس دو شاخص مورد بررسی قرار گرفته است. براساس «شاخص فالکن مارک» وضعیت آبی یک کشور برای سرانه آب تجدیدپذیر سالانه بیش از ۱۷۰۰ مترمکعب، بین ۱۰۰۰ تا ۱۷۰۰ مترمکعب، بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ مترمکعب و کمتر از ۵۰۰ مترمکعب به‌ترتیب به‌صورت مناسب، بحرانی، کم‌آبی و کم‌آبی مطلق تعریف می‌شود.

براساس «شاخص سازمان ملل» نیز برای درصد استفاده از میزان آب تجدیدپذیر سالانه بیش از ۴۰ درصد، بین ۲۰ تا ۴۰ درصد، بین ۱۰ تا ۲۰ درصد و کمتر از ۱۰ درصد، وضعیت آبی به‌ترتیب به‌صورت بحران شدید، بحران متوسط، بحران متعادل و بدون بحران تعریف می‌شود.

ارزیابی داده‌های آماری نشان می‌دهد، کشورهای متعددی از میان کشورها، دارای وضعیت آبی مناسب نیستند. عمده این کشورها در مناطق آسیای غربی، آسیای جنوب غربی و خاورمیانه قرار گرفته‌اند. این موضوع لزوم مدیریت صحیح منابع آب و اتخاذ رویکردهای صحیح در این مورد را تصریح می‌کند. ارزیابی وضعیت آب در ۳۹ کشور مورد بررسی نشان می‌دهد، براساس «شاخص فالکن مارک» ۶ کشور کم‌آب، ۱۸ کشور در وضعیت مناسب آبی، ۱۱ کشور کم‌آب مطلق و ۴ کشور در وضعیت بحرانی قرار دارند.

البته سازمان ملل در گزارش اهداف توسعه هزاره خود هیچ کدام از این دو شاخص را استفاده نکرده است و شاخصی را به کار برده که سختگیری کمتری دارد.

بر اساس این شاخص وضعیت کشورها بر اساس درصد برداشت (نه مصرف) از آب های تجدید پذیر به صورت زیر 25 درصد( پرآب)، بین 25 تا 60 درصد( دارای تنش آب)، بین 60 تا 75 درصد( کم آب)، بالای 75 درصد( کم آبی شدید) تعریف می شود.

براساس «شاخص سازمان ملل»، ۱۴ کشور در بحران شدید آبی، ۹ کشور بحران متوسط، ۱۰ کشور بدون بحران و ۶ کشور هم در بحران متعادل آبی قرار دارند. هم اکنون بر اساس این شاخص، کشور ما در حال حاضر دچار کم آبی شدید است که کاهش جدی مصرف آب را در همه بخش ها می‌طلبد.

آخرین وضعیت منابع آبی ایران در سال 2018

براساس داده‌های «سازمان خواربار جهانی»، متوسط بارندگی سالانه ایران در سال ۲۰۱۸، ۲۱۶ میلی‌متر است. همچنین مقدار آب تجدید پذیر کشور در این سال ۹۰ میلیارد مترمکعب خواهد بود. مقدار کل مصرف آب در ایران نیز در سال ۲۰۱۸، برآورد می‌شود که ۹۶ میلیارد مترمکعب باشد. درصد مصرف آب بخش کشاورزی در سال ۲۰۱۸ هم ۸۹ درصد تخمین زده می‌شود. از سوی دیگر درصد مصرف آب بخش صنعت نیز در همین سال ۳ درصد خواهد بود. مصرف آب بخش شهری نیز ۸ درصد و درصد مصرف آب تجدیدپذیر در ایران ۷۸ درصد ارزیابی می‌شود. همچنین براساس ارزیابی‌ها نسبت وابستگی منابع آب ۷ درصد تخمین زده می‌شود.

آیا بحران آب با شاخص ریاضی تشخیص داده می شود؟

بنابر گفته کاوه مدنی، پژوهشگر و فعال محیط زیست، براساس شاخص فالكن مارك وضعیت آبی یك كشور برای سرانه آب تجدیدپذیر سالیانه بیش از 1700 مترمكعب، بین 1000 تا 1700مترمكعب، بین 500 تا 1000 مترمكعب و كمتر از 500 مترمكعب به ترتیب به صورت مناسب، بحرانی، كم آبی و كم آبی مطلق تعریف می شود.

براساس شاخص سازمان ملل نیز برای درصد استفاده از میزان آب تجدیدپذیر سالیانه بیش از 40 درصد، بین 20 تا 40 درصد، بین 10 تا 20 درصد و كمتر از 10 درصد، وضعیت آبی به ترتیب به صورت بحران شدید، بحران منوسط، بحران متعادل و بدون بحران تعریف می شود."

با توجه به اینکه این گزارش منابع مورد استفاده خود در زمینه تعریف شاخص ها را معرفی نکرده است، نمی توان فهمید که چرا این تعاریف با تعاریف رایج در علوم منابع آب متفاوت است اما ذکر این نکته ضروری است که در حوزه مدیریت آب هیچ شاخصی برای تشخیص وضعیت به نام "بحران آب" تعریف نشده است و اصولا "بحران آب" وضعیتی نیست که با یک شاخص ریاضی با تعاریفی به این سادگی قابل تشخیص باشد.

در ادبیات مدیریت منابع آب شاخص های متعددی برای بررسی ابتدایی وضعیت موجودی آب و مقایسه آن با مصرف و تقاضای آب معرفی شده اند که همگی مزایا و معایبی دارند اما در ایران به دلایلی نامعلوم (احتمالا به دلیل سادگی زیاد)، شاخص های فالکن مارک و شاخص "میزان (درصد) استفاده از آب تجدید پذیر" که اصطلاحا به آن "شاخص وخامت (crticality ratio)" گفته می شود، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس تعریف ارایه شده توسط مجلس، احتمالا منظور از شاخص سازمان ملل همان شاخص وخامت است که البته معمولا کمی متفاوت تعریف می شود.

همچنین عبارات مورد استفاده در تعاریف این دو شاخص شامل کلماتی نظیر تنش (stress) و کمیابی یا کمبود (scarcity) می‌شود. بنابراین مشخص نیست از چه زمانی کلماتی نظیر بحران و بحرانی به همراه این شاخص ها وارد ادبیات مدیریت منابع آب ایران شده است و متخصصان این حوزه (و در این مورد مجلس) را به اشتباه انداخته اند.

 

 

No tags for this post.