برخی علت‌های ناباروری قابل درمان نیستند اما با پیشرفت‌های به دست آمده، امکان باردار شدن یک خانم از طریق تکنولوژی و فرایندهای مربوط به تولید مثل وجود دارد و استفاده از درمان های جایگزین(اهدا) با وجود پیچیدگی هایی که دارد، رویای فرزند دارشدن زوجین را به واقعیت می رساند .
دکتر فرهاد یغمایی، متخصص بیماری های عفونی و گرمسیری، مسئول کلینیک اهدا و عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری و سقط مکرر ابن سینا، با اشاره به اینکه فرآیند اهداء تخمک و جنین فرآیندی ساده نیست و روندی پیچیده دارد،گفت: این فرآیند نیازمند توجه، دقت و انتخاب آگاهانه از سوی زوج های مراجعه کننده است. به طور قاطع می توان گفت، خوشبختانه در حال حاضر برای عبور از فرآیند پیچیده دریافت اهداء؛ تخصص ها، دانش ها، تجهیزات و هر آنچه که مورد نیاز است فراهم بوده و حضور ما به این علت است تا دغدغه های احتمالی زوجین را در خصوص دریافت اهداء برطرف کنیم و مهم این است که زوج ها با تحقیق و بررسی دقیق بتوانند مرکز درمان ناباروری مناسب را انتخاب کنند.
وی افزود: یک مرکز درمان ناباروری اگر بتواند خدمات درمان ناباروری را چه در خصوص اهداء و یا موارد دیگر به صورت جامع ارائه کند و تجربه کافی نیز در خصوص ارائه این خدمات داشته باشد، می تواند پاسخگوی تمام مشکلات زوج های مراجعه کننده باشد.
دکتر یغمایی در خصوص حفظ محرمانگی در فرآیند درمان اهدا گفت: علت تاکید بر این امر آن است که طرح موضوع دریافت اهداء از سوی زوجین برای خانواده و جامعه در حقیقت بیان اطلاعات خصوصی و محرمانه فرزندی است که در آینده وارد جامعه می شود و با گفتن این موضوع اختیار و کنترل مناسب بیان موضوع در زمان مناسب از طرف زوجین سلب می شود. ممکن است کودک متولد شده اطلاعات چگونگی تولد خود را زودتر از زمان مناسب بفهمد و دچار انزوا و سرخوردگی شود و یا از سوی دیگران مورد سرزنش و … قرار بگیرد.
مسئول کلینیک اهدا مرکز درمان ناباروری ابن سینا تاکید کرد: با توجه به تنوع فرهنگی در کشور ما، ممکن است برداشت و درک از موضوع اهداء متفاوت باشد. بنابراین باید با حفظ محرمانگی در این خصوص با احتیاط برخورد شود.
وی در اشاره به اینکه آیا جهت حفظ محرمانگی از دریافت کنندگان اهداء تعهدی گرفته می شود یا خیر، تصریح کرد: در یک مرکز درمان ناباروری همچون ابن سینا، محرمانگی به چند صورت قابلیت اجرایی دارد، آنچه که بر آن بسیار تاکید می کنیم و به آن اعتقاد داریم این است که زوجین گیرنده و دهنده اهداء نباید یکدیگر را بشناسند و یک مرز مشخصی میان آن ها وجود داشته باشد. زیرا در صورت عدم وجود این حد و مرز استقلال خانواده گیرنده اهدا از بین می رود و ممکن است سبب دخالت زوجین دهنده در تربیت فرزند خانواده گیرنده شود. البته از سوی دیگر برای دهنده نیز ممکن است مشکلاتی ایجاد شود و زوجین گیرنده در صورت بروز برخی مشکلات همچون بیماری های صعب العلاج فرزندشان به خانواده دهنده مراجعه کنند.
دکتر یغمایی خاطرنشان شد: در صورت عدم وجود محرمانگی، کاهش تعداد دهندگان اهداء رخ می دهد زیرا در حال حاضر افرادی مایل به اهداء هستند که دوست دارند به صورت ناشناس باقی بمانند. بنابراین شناخت گیرنده و دهنده اهداء، عوارض حقوقی و اجتماعی بسیار زیادی دارد. و در صورتی که این شناخت رخ دهد در بسیاری موارد قابلیت پیشگیری و درمان ندارد.
ایشان در تشریح اینکه چه افرادی می توانند جز اهداء کنندگان باشند و مورد چه بررسی هایی قرار می گیرند، گفت: بزرگترین تعهد ما به زوج هایی که می خواهند از درمان اهداء استفاده کنند این است که دهندگان موارد اهداء را با دقت و وسواس و بررسی های زیادی انتخاب کنیم. قطعا کسانی که می خواهند اهداء کننده باشند باید با دقت بیشتری از فیلترهای بررسی سلامت عمومی و متعارف ما نسبت به گیرندگان اهداء عبور کنند و ما در این زمینه تیم تخصصی با تجربه ای داریم. به ویژه از منظر بررسی های روانشناسی و روانپزشکی نیاز است تا انگیزه های فرد اهداء کننده را بررسی کنیم و دریابیم که از لحاظ روانشناسی چه گذشته ای داشته است.
علاوه بر بررسی های متعارف سلامت عمومی، جلساتی را هم با کارشناس حقوقی و اجتماعی ترتیب می دهیم. به این دلیل که هر کدام از کارشناسان بتوانند به نکته ی خاصی از شرح حال، شخصیت اجتماعی و خصوصیات افراد نگاه کنند چرا که اگر مشکلی در این میان مشاهده شود افراد داوطلب برای دهنده بودن اهداء از چرخه این فرآیند حذف می شوند.
دکتر یغمایی تاکید کرد: اگرچه حذف دهندگان به لحاظ کاری برای ما مطلوب نیست اما به علت تعهد بسیار بالایی که نسبت به گیرندگان خدمات اهداء داریم، بررسی های لازم را با دقت و وسواس بسیاری انجام می دهیم. برای دهندگان سن 21 تا 34 سال در نظر گرفته می شود و افرادی که سابقه اعتیاد، سابقه انتقال خون مکرر و رفتارهای پرخطر دارند از جمله افرادی هستند که از چرخه اهداء کنندگان کنار گذاشته می شوند.
عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن سینا در تشریح قانون و چالش های قانونی درمان های جایگزین و اهداء، گفت: در کشور ما قانون اهداء جنین به زوج های نابارور در سال 1382 تصویب شد که قانونی متعالی و راه گشا در این خصوص است و بر اساس این قانون مصوب، مراجعه به مراکز معتبر که دارای مجوز هستند اهمیت بسیاری دارد و تقاضای دریافت جنین نیز باید به صورت مشترک از سوی زن و شوهر مطرح شود.
وی افزود: زوجین پس از مراجعه به مراکز مجاز درمان ناباروری و ارائه خدمات اهداء به دادگاه معرفی می شوند. در این معرفی ذکر این نکته که زن به صورت بالقوه توانایی باروری را ندارد اما می تواند جنین را در رحم خود نگه دارد ضروری است و پس از آن دادگاه صلاحیت اخلاقی، حقوقی، سلامت جسمی- روانی، عدم اعتیاد و همچنین تابعیت آن ها را بررسی می کند و در صورتی که مشکلی وجود نداشته باشد جهت انجام سایر مراحل و بررسی ها و به منظور دریافت اهداء به مرکز درمان ناباروری معرفی می شوند.
ایشان یادآور شد: بررسی صلاحیت زوجین نابارور برای دریافت اهداء در دادگاه خارج از نوبت انجام و رسیدگی می شود و نیازمند صرف زمان طولانی نیست.
دکتر یغمایی در خصوص بانک جنین اهدایی گفت: مرکز درمان ناباروری ابن سینا در ابتدای سال 96 به این نتیجه رسید که بهترین راه جهت کاهش طول زمان درمان متقاضیان دریافت اهدا این است که در ابتدا بانکی تاسیس شود و بر اساس آنچه در این بانک وجود دارد، سرعت دهی به درمان زوج های متقاضی افزایش یابد و در پایان سال 96 موفق به تاسیس این بانک شدیم.
وی افزود: این بانک شامل جنین هایی است که کیفیت جنین ها و والدین آنها به تایید متخصصین جنین شناسی زنان و نازائی و متخصصین مردان رسیده است. زوج های اهداء کننده طی فراخوانی دعوت شده اند، مشاوره های لازم و بررسی های ژنتیکی و … مطابق قوانین بر روی آن ها انجام شده و پس از کسب اطمینان از قابلیت انتقال جنین ها، آن ها را به بانک جنین هدایت کردیم و با استقبالی که صورت گرفت، ظرف مدت کوتاهی توانستیم ظرفیت این بانک را افزایش دهیم و آن را کامل تر کنیم. با کمک این بانک در مرکز درمان ناباروری ابن سینا توانستیم مدت زمان انتظار دریافت جنین اهدائی را از حدود پنج سال به میانگین شش ماه کاهش دهیم. در واقع بخش اعظم این شش ماه هم صرف تکمیل مدارک و بررسی های زوجین گیرنده می شود.
عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن سینا در خصوص مدت زمان نگهداری جنین ها در بانک جنین اهدائی، گفت: تکنیک های انجماد جنین نسبت به سال 90 پیشرفت قابل توجهی داشته است. به صورت میانگین جنین ها را تا 5 سال می توان نگهداری کرد اما در حال حاضر تا بیش از 10 سال هم قابلیت نگهداری را دارند.
دکتر سهیلا انصاری پور،جراح و متخصص زنان، زایمان و فلوشیپ ناباروری و عضو هیأت علمی پژوهشگاه فناوری های نوین علوم زیستی جهاددانشگاهی_ ابن سینا، با اشاره به اینکه برای انتخاب درمان های اهداء و به ویژه رحم جایگزین، اهداء تخمک و روش هایی همچون سقط مکرر و یا شکست مکرر لانه گزینی که درمان هایی چالشی هستند، به یک درمان تیمی نیاز داریم،گفت: باید گروهی از متخصصین با یکدیگر تصمیم بگیرند که مثلا یک زن می تواند از رحم جایگزین استفاده کند و یا خانمی می تواند کاندید ای مناسبی برای جایگزینی رحم باشد. خوشبختانه در مرکز درمان ناباروری ابن سینا این برنامه ریزی تیمی از سال ها شکل گرفته و متخصصین مختلفی همچون زنان، ژنتیک، اورولوژی، عفونی، روانپزشکی و … به صورت تیمی بهترین درمان ها را برای بیماران و مراجعین اهداء انتخاب می کنند.
وی در خصوص شرایط مورد نیاز برای ورود به فرآیند رحم جایگزین، تشریح کرد: رحم دارای دو نقش اصلی در فرایند تولید مثل هست، یک نقش آن در پروسه لقاح و تشکیل جنین هست و وظیفه دیگر ان لانه گزینی جنین ، تکامل و حفظ ان در طول مدت بارداری و در نهایت وضع حمل می باشد . تنها 10 درصد از علل نازائی مربوط به رحم می شود و خوشبختانه رحم جایگزین هم درصد کمی از این 10 درصد را شامل می شود. بنابراین سه دسته از بانوان کاندیدای رحم جایگزین می شوند: دسته اول خانم های که اصولا توانایی باردار شدن ندارند مانند افرادی که به دلائل مختلف رحم آن ها برداشته شده و رحم ندارند( برای مثال سرطان رحم در مراحل اولیه و یا خونریزی های پس از بارداری ) و یا افرادی که رحم آن ها در مراحل اولیه تکامل باقی مانده است، ( سندرم راکی تانسکی ) ،،دسته دوم زنانی که جنین در آنها تشکیل شده است و بخصوث جنین انها سالم می باشد اما رحم به دلائلی برای مثال واکنش ایمنی نمی تواند آن را بپذیرد ،حالتی که درصد اندکی از علل شکست لانه گزینی رو به خود اختصاص می دهد و یا دسته ای افرادی که در سه ماهه دوم بارداری بدلیل نارسایی شدید دهانه رحم یا انومالی رحم و یا میوم های بسیار متعدد، دچار سقط های متوالی می شوند و جنین خود را از دست می دهند. و نهایتا دسته سوم افرادی که بارداری در آن ها به نوعی سبب آسیب جسمانی می شود و زندگی زن در معرض خطر قرار می گیرد مانند افزایش فشار شریان ریوی و یا مشکلات جدی قلبی، از جمله بیمارانی هستند که می توانند از رحم جایگزین استفاده کنند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه ابن سینا در خصوص شرایط زنانی که می توانند به عنوان صاحب رحم جهت استفاده از رحم جایگزین معرفی شوند، تصریح کرد: در صورتی که این افراد سن مناسبی داشته باشند، ترجیحا زیر 35 سال باشند، یک بارداری بدون خطر را پشت سر گذاشته، زایمان طبیعی داشته و زایمان های سزارین مکرر نداشته باشند، می توانند کاندیدای مناسبی جهت رحم جایگزین باشند.
این فلوشیپ ناباروری عنوان کرد: شرایط اهداء کنندگان و دریافت کنندگان اهداء پیچیده و متعدد است و باید به جنبه های مختلفی توجه شود. از نظر یک متخصص زنان آنچه که باید دهنده تخمک دارا باشد این است که از لحاظ معیارها و فاکتورهای لازم، قدرت باروری فرد دهنده تخمک به اثبات برسد.
وی در ادامه افزود: سن فاکتور مهم دیگری است که باید در نظر گرفته شود.درخواست تست های ذخیره تخمدان ،انجام سونوگرافی و اندازه گیری فولیکول های تخمدان، شرح حال منظم بودن قاعدگی فرد و اعضا خانواده خواهر ، مادر و سابقه بارداری خودبخود در فرد دهنده و عدم نازایی در خانواده هم از جمله مواردی هستند که بررسی می شوند. نهایتا مجموع این معیارها در نظر گرفته می شود تا خانمی جهت توانایی اهداء مورد بررسی متخصص زنان قرار بگیرد. در خصوص اهداء جنین هم به همین صورت است و هم زن و هم مرد باید قدرت باروریشان ثابت شود، تست های لازم برای مردان باید انجام شود، نمونه اسپرم و کیفیت آن باید بررسی شود و شرح حال و ویزیت مردان توسط همکاران اورولوژیست انجام شود که در نهایت با مشاوره و ویزیت مجدد زوجین تصمیم گرفته می شود که خانم یا آقا کاندیدای مناسبی برای اهداء جنین هستند یا خیر.
دکتر انصاری پور با بیان اینکه اصل بر اثبات سلامت باروری و جنین اهداء کنندگان است، گفت: گروهی از افراد هستند که سابقه نازائی داشته اما صاحب فرزند شده اند و می توان با این افراد تماس گرفت تا در صورت تمایل جنین خودشان را اهداء کنند. زنانی هم هستند که نازائی در آن ها به دلیل وجود فاکتور مردانه است بنابراین می توانند این زنان دهنده تخمک باشند. گروهی دیگر از افراد هم هستند که نازائی ندارند و می توانند جز دسته ای از زوجینی باشند که اهداء کننده جنین و تخمک هستند و ارجحیت در یک مرکز درمان ناباروری چون ابن سینا، استفاده از تخمک و اسپرم اهدایی از سوی زوجینی است که ناباروری نداشته و یک بارداری سالم را تجربه کرده اند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه ابن سینا در خصوص محدودیت سنی برای استفاده کنندگان اهداء، تشریح کرد: این مقوله در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است اما در مرکز درمان ناباروری ابن سینا سن دریافت خدمات اهدا 49 سال تمام است و نکته اساسی این است که اگرچه تخمدان نسبت به رحم بیشتر تحت تاثیر سن قرار می گیرد اما، مطالعات نشان می دهند که با افزایش سن میزان گیرندگی رحم نیز کاهش می یابد و از طرفی با بالا رفتن سن سلامت عمومی فرد هم تحت تاثیر قرار می گیرد و عوارض ناشی از بارداری افزایش می یابد . نکته دیگر این است که والدینی با سن بیش از 50 سال ممکن است شرایط ایده آل را برای پرورش فرزند نداشته باشند.
وی همچنین افزود: قوانین اهدا به خصوص جنبه محرمانگی یا غیر محرمانگی آن در حال حاضر بسیار چالشی و دینامیک هستند و در دنیا هر روز مطالعات مختلفی در مورد جنبه های متعدد آن در حال انجام است. همچنین تغییر فرهنگ و قوانین مدنی و حقوقی بر قوانین اهدا تاثیر گذار هستند.