نگاهی بر گردهای خانمان سوز ایران

وقوع طوفان‌های گرد و غبار و بروز پدیده ریزگرد، در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی در سطح منطقه‌ای و حتی جهانی افزایش یافته است. کشور ما نیز با توجه به آن که اصطلاحا روی کمربند خشک کره زمین قرار گرفته و بیش از 30 درصد از مساحت آن را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می‌دهند، به طور ویژه در استان خوزستان و برخی دیگر از استان‌های غربی، به شدت با این پدیده درگیر شده و لطمات زیادی از آن دیده است. در برخی موارد، گستره این معضل زیست محیطی تا 17 استان کشور، از جمله برخی استان‌های مرکزی کشور نیز رسیده و گاهی پایتخت را نیز بی‌نصیب نگذاشته است.

بروز خشکسالی‌های متعدد و تغییر شرایط اقلیمی در کنار عواملی چون مدیریت نادرست منابع آب و خاک، کاهش پوشش و تنوع گیاهی و همچنین بهره‌برداری ناپایدار و غیرصحیح از اراضی زراعی و مرتعی که عامل اصلی بروز آن‌ها، خود ما انسان‌ها هستیم، از مهم‌ترین عوامل تشدید فرسایش خاک و به دنبال آن بروز طوفان‌های گرد و غبار و ریزگرد در سال‌های اخیر شناخته شده‌اند.

ریزگرد چیست؟

بنا بر تعریف دانشمندان، هنگامی که سرعت باد در مناطق بیابانی از حد مشخصی که عمدتا 8 متر بر ثانیه در نظر گرفته می‌شود، بیشتر گردد، ذرات ریز وارد جریان اتمسفری می‌شوند و تولید گرد و غبار می‌کنند. این فرایند با توجه به عواملی چون زبری عناصر سطوح، رطوبت خاک، اندازه ذرات، پوشش گیاهی، بافت خاک، میزان چسبندگی ذرات خاک و پستی و بلندی‌های زمین اتفاق می‌افتد.

سازمان هواشناسی جهانی (WMO)، گرد و غبار را بر اساس شدت و همچنین میزان تاثیر آن در قابلیت رویت به 4 دسته «طوفان گرد و خاک»، «گرد و خاک وزنده»، «گرد و خاک معلق» و «تنوره دیو» تقسیم بندی می‌کند.

در طوفان گرد و خاک، ذرات ریز که دارای قطری بین 5 صدم تا 1 دهم میلی متر هستند به میزان قابل توجهی توسط بادهای قوی که دارای سرعتی بیش از 15 متر بر ثانیه هستند به سمت بالا حمل می شوند. این پدیده شدیدترین نوع گرد و غبار بوده و باعث غبارآلود شدن کامل هوا و کاهش دید افقی به کمتر از هزار متر می‌شود. طوفان‌های گرد و خاک شدید، گاهی قابلیت رویت را تا حد صفر نیز کاهش می‌دهند. این پدیده که عمدتا مختص مناطق خشک و نیمه خشک است، ابر متراکمی از گرد و غبار را تا ارتفاع حدود 3000 متر در هوا ایجاد کرده و به طور تقریبی می‌تواند تا 4000 تن غبار را در هر کیلومتر مربع از هوا جا دهد. این طوفان‌ها قادرند مسافت‌های بسیار  طولانی را طی کرده و گاهی یک کشور یا حتی بخشی از یک قاره را به طور کامل بپوشانند.

گرد و خاک وزنده، از لحاظ شدت دارای حد متوسط است. این پدیده عمدتا به وسیله بادهایی که دارای ارتفاع متوسط بوده و مقادیری از گرد و غبار و شن را با خود حمل می‌نمایند، به وجود می آید. این پدیده می‌تواند دید افقی را به هزار متر برساند.

گرد و غبار معلق که در تقسیم‌بندی سازمان جهانی هواشناسی، در رتبه سوم قرار می‌گیرد، شدتی کمتر از موارد پیشین دارد. در این پدیده، گرد و غبار ریز در بخش زیرین "تروپوسفر" که خود پایین‌ترین لایه جو زمین به حساب می‌آید، معلق گردیده و به دنبال آن، دید افقی به کمتر از ده هزار متر می‌رسد. از گرد و غبار معلق در برخی منابع، با نام «گرد و غبار مه» نیز یاد می‌شود.

و بالاخره در انتهای جدول تقسیم‌بندی انواع گرد و غبار توسط WMO، "تنوره دیو" قرار دارد. این پدیده به ستون‌های باریک و چرخنده‌ای از گرد و غبار گفته می‌شود که به طور متوسط، ارتفاعی حدود 30 متر دارند، هرچند در برخی مواقع ارتفاعی تا 300 متر نیز پیدا می‌کنند.

با این حال شاید بتوان گفت پدیده «ریزگرد» تعریف جامع‌تری را نسبت به گرد و غبار در بر می‌گیرد. ریزگردها در واقع ترکیب و معجونی از گرد و خاک با انواع مختلف ذرات خاکی در کنار دودها و آلاینده‌های گازی، برخی مایعات و همچنین ذرات بیولوژیک و زیستی هستند که به صورت محلول و معلق در اتمسفر وجود دارند و به وسیله باد تا هزاران کیلومتر جابجا می‌شوند.

ریزگرد، گرد و غبار نیست

به گفته ناصر کرمی، اقلیم شناس، یکی از اظهار نظرهای نادرستی که گاهی در برخی ازخبرها شاهد آن هستیم، پنداشتن یکسان بودن ریزگردها با گردوغبارها است در حالی که ریزگرد، گرد وغبار نیست؛ غبار دانه درشتتر است و به همین خاطر در ارتفاع کمتر و تا مسافت نزدیک، امکان انتقال دارد در حالی که ریزگرد می تواند تا ارتفاع 6تا7هزار کیلومتری بالا رفته و مسافت 4تا5هزار متری را طی کند .همچنین بر خلاف آنچه که انگاشته می شود هرگز ریزگرد را نمی توان از نظر تاثیر زیست محیطی و بهداشتی با آلودگی معمول هوای شهرها که منشاء شیمیایی دارد مقایسه کرد. ذرات ریزگرد همان ماده آلی و آشنای خاک است که بدن انسان و دیگر زیستمندان با آن ساخته شده در حالی که آلودگی ناشی از سوخت های فسیلی شصت نوع ماده سرطانزا را روانه ریه انسان می کند. البته تنفس گرد و غبار مشکلاتی برای انسان ایجاد می کند و قطعا برای مبتلایان به بیماری های تنفسی و سالمندان و کودکان زیانبار است اما کشنده نیست و عواقب آن هم به آسانی قابل درمان است.

واژه ریز گرد غلط و جعلی است

داود پرهیزکار، رییس سازمان هواشناسی نیز در این خصوص گفت: متاسفانه برخی افراد در سال‌های اخیر یک واژه غلط به نام ریزگرد را وارد ادبیات کشور کردند که یک اصطلاح کاملا جعلی است. باید بدانیم که در ترمینولوژی و ادبیات هواشناسی پدیده‌ای به اسم ریزگرد نداریم. وقتی گفته می‌شود ریزگرد مردم هم فکر می‌کنند اتفاق جدیدی رخ داده است در حالیکه گرد و غبار و گرد و خاک سابقه طولانی دارد. اما برخی کلمه (Haze)، را در معنای ریزگرد می‌گیرند و معتقدند؛ این پدیده‌ای جدا از گرد و غبار است. در صورتی که Haze غبار است، ریزگرد نیست.

وی به تفاوت غبار با گردو خاک اشاره کرد و گفت: Haze (غبار)تنها شامل ذرات جامد نیست بلکه به ذرات مایع هم گفته می‌شود اما در dust (گرد و خاک) صرفا ذرات جامد مد نظر است که از زمین می‌خیزد و درهوا جریان می‌یابد و با توجه به اندازه ذرات، امکان جابه‌جایی و انتقال دارد. در ادبیات هواشناسی حتی بین گرد و غبار و گرد و خاک تفاوت است. گرد و غبار دارای چشمه‌ای دور از محل دیده‌بانی است حال آنکه گرد و خاک در خود محل دیده‌بانی و به علت وزش باد در محل شکل می‌گیرد.

وی در پاسخ به این سوال که هم اکنون یکی از مسایل مورد اختلاف بین کارشناسان کشور ما در بحث گرد و غبار سهم‌بندی منشاءهای داخلی و خارجی در میزان گرد و غبارهای ایران است. تقسیم‌بندی ۷۰ به ۳۰ منشاءهای خارجی به منشاهای داخلی هم معروف‌ترین تقسیم‌بندی است. برخی صحت و دقت این درصدبندی‌ها را زیر سوال می‌برند. شما چه نظری در این باره دارید؟ سازمان هواشناسی می‌تواند سهم‌های داخلی و خارجی گرد و غبار را مشخص کند؟ گفت: این موضوع برای هر نقطه متفاوت است. به عنوان مثال حدود ۹۰ درصد گرد و غبار در استان‌های کردستان و کرمانشاه منشاء خارجی دارد. تقسیم‌بندی ۷۰ درصد منشاءهای خارجی به ۳۰ درصد منشاءهای داخلی بر مبنای تعداد کانون‌های گرد و غباری است؛ اما سهم هر یک از کانون‌ها به‌طور جداگانه روشن نیست. برای اینکه بدانیم هر یک از چشمه‌های داخلی و خارجی تا چه حد اثرگذاری دارند نیاز به آمار بلندمدت دیده‌بانی است.

پرهیزکار ادامه داد: در سازمان هواشناسی آمار دیده‌بانی حداقل ۶۰ ساله گرد و غبار (اما بدون توجه به چشمه آن) را داریم. برای مثال ایستگاه اهواز ۶۰ سال پایش گرد و غبار و گرد وخاک را ثبت کرده اما نمی‌دانیم گرد و غبار ۶۰ سال پیش از کدام نقطه بلند شده است. علاوه برشناسایی منابع گرد و غبار باید اطلاعات شرایط جوی را نیز داشته باشیم تا اعلام کنیم که چند درصد چشمه‌های گرد و غبار داخل و چند درصد خارج فعال هستند. حداقل باید طی ۱۰ سال، اطلاعات چشمه‌های گرد و غباری را داشته باشیم.

حذف کلمه «ریزگرد»

اواخر اردیبهشت امسال دکتر عیسی کلانتری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست نامه‌ای به دستگاه‌های مختلف ارسال و اعلام کرد که ریزگرد یک واژه جعلی و استفاده از آن خطاست. این پدیده، گرد و خاک یا گرد و غبار است.

علی محمد طهماسبی بیرگانی، مدیر ملی ستاد مقابله با گرد و غبار در این خصوص گفت: کلمه ریزگرد غلط است و مبنا و معنای علمی ندارد. درست‌ترین کلمه گردِ خاک است اما به دلیل ثقیل بودن، گرد و خاک گفته می‌شود که معادل فارسی کلمه dust است البته کلمه گرد و غبار هم استفاده می‌شود که غلط نیست.

گزارش: فرزانه صدقی

No tags for this post.