آیا خشک شدن دریای خزر حتمی است؟

تراز آب حوضه‌های آبی در طول زمان و در گستره آن‌ها تغییر می‌كند. تغییر بلند مدت تراز آب حوضه‌های اقیانوسی به آرامی صورت می‌گیرد و عمدتا به دلیل تغییر اقلیم و فرایندهای زمین شناختی می‌تواند حادث شود. نوسان تراز آب حوضه های آبی بسته در زمان كوتاه‌تر بروز می یابد و علاوه بر عوامل یاد شده، عوامل انسانی نیز به سرعت اثر خود را نشان می دهند.

دریای خزر نیز به‌عنوان بزرگترین حوضه آبی محصور در خشكی پس از جدا شدن از دریای سیاه در پلیوسن میانی (حدود 5 میلیون سال پیش) چرخه های متعدد نوسان تراز آب را تجربه کرده، به‌طوری ‌كه مساحت آن از یك میلیون كیلومتر مربع تا یكصد و پنجاه هزار كیلومتر مربع در نوسان بوده است و دامنه تغییر تراز آب بیش از سیصد متر تخمین زده می‌شود.

آب خزر یک متر پایین رفته است

مسعود شفیعی، رییس سازمان نقشه برداری گفت: به دلیل کاهش بارش‌ها و کاهش ورودی آب از رودخانه‌ها و به خصوص حوزه ولگا سطح آب دریاچه خزر طی دو سال‌ اخیر چهار سانتی متر و طی ۱۰ سال اخیر یک متر کاهش یافته و به نظر می‌رسد این روند ادامه‌دار خواهد بود.

وی کمبود بارش‌ها، کاهش سطح ورودی آب از رودخانه‌ها و به خصوص کاهش آب از حوزه ولگا در روسیه را از مهم‌ترین عوامل پایین آمدن سطح آب دریای خزر عنوان کرد.

پیش‌بینی 10 سال آینده دریاچه خزر امکان‌پذیر نیست

علی سلطان‌پور، مدیر آبنگاری و امور جزر و مدیر سازمان نقشه برداری کشور به ایرنا گفت: کاهش تراز آب دریای خزر به تغییرات اقلیمی و استفاده از منابع آبی بازمی‌گردد بنابراین پیش‌بینی 10 سال آینده دریاچه خزر امکان‌پذیر نیست.

وی افزود: پایش اطلاعات این شبکه در دهه اخیر نشان می‌دهد که تراز آب دریای خزر به میزان یک متر کاهش یافته که با توجه به مساحت 370 هزار کیلومتر مربعی یعنی آب این دریاچه 370 کیلومتر مکعب کاهش یافته است.

وی اظهار کرد: ماهیت تغییر تراز دریاهای بسته یا دریاچه با آب‌های آزاد متفاوت است به طوری که در دریای آزاد و اقیانوس‌ها به واسطه گرمایش زمین و ذوب شدن یخ‌های قطبی در سال شاهد افزایش 2 میلیمتری تراز آب هستیم در حالی که در دریاچه‌ها به دلیل اینکه اتصال به آب‌های آزاد ندارد تغییرات بسیار متاثر از شرایط آب و هوایی منطقه‌ای است به طوری که در سال‌های کم بارش دچار افت تراز می‌شوند و در سال‌های پر بارش به شدت تراز افزایش می‌یابد و سواحل را آب می‌گیرد.

به گفته وی در دهه اخیر تغییرات آب و هوایی در حوزه دریای خزر و دریاچه ولگا موجب کاهش تراز آن شد کما اینکه افزایش بارش‌ها در دهه 70 شمسی موجب شده بود تراز خزر افزایش یابد و برخی مناطق ساحلی زیر آب برود.

وی اظهار داشت: بسیاری از اقلیم‌شناسان تغییرات تراز آب خزر را چرخشی می‌دانند اما نباید فراموش کنیم که این دیدگاه در مورد دریاچه ارومیه نیز مطرح بود که آب پایین می‌رود و مجدد بالا می‌آید اما این اتفاق نیافتاد و ارومیه خشک شد.

کاهش تراز آب دریای خزر چه پیامدهایی به دنبال دارد؟

سلطان‌پور افزود: اطلاعات آماری در خصوص تراز آب خزر نشان می‌دهد که این دریا در یک قرن اخیر ترازی حتی کمتر از یک متر را هم تجربه کرده است که سپس با افزایش ورودی آب به دریا جبران شده است اما باید توجه کنیم که شاید برداشت آب از رودخانه‌های ورودی هیچگاه به اندازه حالا نبوده، توسعه‌های کشاورزی و صنعتی در سواحل دریای خزر و مسیر رودخانه‌های منتهی به آن موجب شده که ورودی آب کاهش یابد.

مدیر آبنگاری سازمان نقشه‌برداری کشور تاکید کرد: خوشبختانه دریای خزر دارای عمق و وسعت زیادی است به طوری که عمق در جنوب به یک کیلومتر می‌رسد؛ بنابراین کاهش تراز آن به میزان یک متر، نگرانی جدی که این دریا خشک شود هم اکنون ایجاد نمی‌کند اما در صورت بررسی نشدن، مشکلات جدی برای کشورهای حوزه خزر ایجاد می‌کند.

وی درباره اثرات کاهش تراز آب خزر نیز گفت: تاثیر روی مرداب‌ها، تالاب‌های منطقه و به ویژه منطقه خلیج گرگان یکی از اثرات کاهش تراز آب است زیرا این محیط‌ها به عنوان زیستگاه‌ نمونه‌های خاص گیاهی و جانوری و به عنوان مناطق محافظت شده اهمیت زیادی دارند.

وی اظهار داشت: کاهش آب دریاچه خزر موجب شد رطوبت در برخی مناطق ساحلی کم شود بنابراین زمین گرم شد و آتش سوزی‌هایی را در برخی مناطق همچون تالاب میانکاله شاهد بودیم که در نتیجه آن پوشش گیاهی منطقه نیز از بین رفت.

خطر سونامی در کمین سواحل شمالی

سلطان‌پور تاکید کرد: کم شدن تراز آب دریای خزر باعث می‌شود که دریا پس‌روی کند و افرادی که کنار دریا زندگی می‌کنند حریم را به خوبی رعایت نکنند و به حریم دریا تعرض کنند که این موضوع با افزایش آب می‌تواند به یک چالش بزرگ تبدیل شود بنابراین باید این مورد نیز باید رعایت شود.

وی اظهار داشت: دریاچه خزر از نظر زمین ساخت (تکتونیکی) نیز منطقه‌ای است که می‌تواند لرزه‌هایی در آن ایجاد شود به دلیل گسلی که در کف آن وجود دارد و می‌تواند سونامی در خزر ایجاد کند و امواجی در حد متر تشکیل شود که در حریم دریاچه همواره باید باید مورد توجه قرار گیرد.

آیا خشک شدن دریای خزر حتمی است؟

پروفسور پرویز کردوانی، بنيانگذار مركز تحقيقات مناطق كويری و بيابانی ايران گفت: هم اکنون منبع آب دریای خزر از کوه و بارندگی است. برف‌های روسیه از قطب با تبدیل شدن به رود به این دریاچه سرازیر می شوند. سال 96 منابع آبی و برفی بالادستی کم شد که ممکن است با ادامه این روند خشک هم شود. البته آب دریای خزر نوسان دارد. نزدیک شش هفت سال سطح آب پایین می رود و چند سال بعد بالا می آید. برخی مواقع سطح آب خیلی پایین می رود. مثلا سال 1354 آب دریای خزر خیلی خشک شد. سال 96 هم سطح آب قزاقستان خیلی کم شده و جلگه بسیار وسیعی در آن ناحیه ایجاد شده به طوری که کشتی ها دیگر قادر رفتن به آنجا نیستند. خوشبختانه آب دریای خزر در سمت ایران عمیق است و خشکی آن کمتر به ضرر کشورهایی مانند قزاقستان و روسیه است.

این چهره ماندگار علمى كشورافزود: از نظر زمین شناسی هم امکان خشک شدن دریاچه خزر وجود دارد. دریاچه خزر زمانی به دریاچه وان و دریاچه آرال متصل بود و شهرهای شمال ایران مانند تهران همه زیر آب بودند. در مقابل خیلج فارس دیگر خشک نمی شود. خیلج فارس در سه دوره( بیست هزار سال پیش، شصت هزار سال پیش و صد و بیست هزار سال پیش) به علت برودت شدید هوا و آب نشدن برف‌ها و پایین رفتن آب اقیانوس ها خشک شده است اما اکنون به علت افزایش گرمای کره زمین و آب شدن یخچال ها و یخ ها، سطح آب اقیانوس ها بالا رفته و حتی بسیاری از شهرها نیز به زیر آب رفته است. به طوری که اکنون بالا آمدن آب خلیج فارس هم برای خوزستان مشکل هایی به وجود آورده است. از سوی با احداث سد گتوند، 30 درصد نخلستان های کشاورزان خشک شده است از طرفی دیگر با بالا آمدن آب دریای خلیج فارس و ریزش آن به باغ‌ها، بسیاری از درختان خرما خشک شده اند.

روس‌ها خواهان افزایش سطح آب دریای خزر

اسماعیل طلوعی، کارشناس توسعه منابع آب با اشاره به اینکه بیش از 90 درصد آب های دریای خزر از سمت روسیه و قزاقستان تامین می‌شود و ایران نقش کمی در تغذیه آن دارد، اظهار کرد: آب شیرین ولگا دشت‌های وسیعی را می‌تواند سیراب کند.

وی با بیان اینکه بر اساس تحقیقات به عمل آمده رژیم دریای خزر طبیعی نیست و دستخوش برخی مسایل شده است، تصریح کرد: در سال‌های بسیار دور که رودخانه‌های ورودی دریای خزر هنوز به دلیل ساخته نشدن سد ها کنترل نشده و طبیعی بود، شرایط نوسانات دریای خزر هم ناشی از عوامل طبیعی چون رودخانه ها و بارندگی در سطح دریا بود.

وی با اشاره به اینکه یک چهارم از مساحت کلی ایران را سطح وسیع دریا تشکیل می‌دهد، خاطرنشان کرد: رودخانه‌ها و بارندگی، منابع تغذیه آب دریای خزر هستند که طی سال‌های اخیر هر دو، روند کاهشی داشته است.

طلوعی افزود: آلودگی‌های جوی به ویژه استحصال نفت از دریا از سوی قزاقستان، ترکمنستان، روسیه و جمهوری آذربایجان که به شدت فضای دریا را آلوده می‌کنند، در بارندگی‌ها تاثیر فراوانی دارد.

وی با بیان اینکه روس‌ها از دریای خزر در بسیاری از موضوعات منتفع می‌شوند، تصریح کرد: با توجه به اینکه عمق آب دریای خزر در شمال آن بسیار کم است و  روس‌ها برای آنکه بتوانند به تولید ماهی‌های اوزون برون و خاویار بپردازند و تولید این ماهی‌ها نیز عمق‌ زیادی را می‌طلبد، سعی می‌کنند تا سطح آب دریا را بالا نگه دارند تا حدی که ماهی بتواند رشد کند.

کارشناس توسعه منابع آب در ادامه گفت: روس ها به دلیل کشتیرانی که دارند دریای خزر را به سمت بالتیک و شمال و همین طور به سمت دریای مدیترانه از طریق کانالی متصل کردند و این دو عامل باعث می‌شود که آنها نخواهند سطح آب دریای خزر پایین بیاید؛ در ترکمنستان و کشورهایی که در شرق و شمال واقع شده‌اند شیب ساحل و دریا به جهت رسوب گذاری رودخانه ولگا کم بوده بنابراین دشت‌های مسطح این منطقه با بالا رفتن و یا پایین آمدن یک متر سطح آب دریا، حدود 200 کیلومتر عقب نشینی یا پیش روی خواهد داشت و این درحالی است که سمت ایران به این صورت نیست.

گزارش: فرزانه صدقی

No tags for this post.