انتخاب تهران به عنوان پایتخت از سوی خان قاجار چند علت داشته که مهمترین آنها نزدیکی به اراضی حاصل خیز ورامین و مجاورت آن با محل استقرار ایلات ساوجبلاغ بوده‌است. همچنین ایلات غرب ساکن در ورامین، یعنی هواخواهان وی در حوالی تهران اقامت داشتند وتهران با استرآباد و مازندران که در حقیقت ستاد اصلی نیروهایش بود فاصله چندانی نداشته‌است.
در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بر اثر موج حرکت ایران به سوی غرب، تهران بیش از پیش آباد شد. از جمعیت تهران در دوره فتحعلی شاه اطلاع دقیقی در دست نیست اما به‌طوری‌که در کتاب جام جم معتمدالدوله فرهاد میرزا آمده‌است جمعیت تهران در زمان ناصرالدین شاه، صد و پنجاه هزار نفر رسیده بود.
ناصر الدین شاه دو نفر را مامور کرد که محدوده و نقشه‌ای برای پایتخت در نظر بگیرند و با وسعت بیشتری به حفر خندق‌های جدیدی در اطراف تهران بپردازند. در سال ۱۲۷۵ نیز گروهی به سرپرستی اعتضادالسلطنه با همکاری موسیو کرشیش سرتیپ و آموزگار توپخانه و دستیاری چندین نفر از شاگردان دارالفنون نقشه‌ای از تهران تهیه کردند و این نخستین نقشه دارالخلافه تهران به مقیاس ۱:۱۰۰۰ بوده‌است و از آنجایی که امکانات و وسایل فنی در اختیار هیات تهیه نقشه نبوده از اینرو فاصله‌ها با گام و زاویه‌ها با تقریب اندازه‌گیری می‌شده‌است، بر این پایه نقشه مزبور از جهت نشان دادن شکل و موقعیت شهر و محله‌های درون آن و دروازه‌ها در نوع خود نقشه موفقی بوده و چهره تهران قدیم را کاملا در برابر دیدگان مجسم می‌سازد.
پس از تهیه نخستین نقشه تهران، از نو در سال ۱۲۸۴ با همکاری مهندس هلر فرانسوی و تعدادی از مهندسان و معماران ایرانی نقشه دیگری از تهران طرح‌ریزی شد که در آن پیرامون شهر را به وسیله خندق‌ها و باروهای نو به شکل هشت ضلعی و با ۱۲ دروازه محدود ساختند که ارتباط داخل و خارج شهر از طریق این دروازه‌ها صورت می‌پذیرفته‌است. دروازه‌های مزبور به ترتیب شمیران، دولت، یوسف آباد، دوشان‌تپه، دولاب، خراسان، باغ شاه، قزوین، گمرک، حضرت عبدالعظیم، دروازه غار و خانی‌آباد نامیده شدند. مقارن سال ۱۳۰۵ مهندس عبدالغفار نجم الملک معلم ریاضیات مدرسه دارالفنون با دستیاری عده‌ای از معلمان دیگر و بیست نفر شاگردان مدرسه مزبور از شهر جدید به مقیاس ۱:۲۰۰۰ نقشه‌برداری کردند و محیط شهر را به میزان ۱۹۲۰۰ متر اندازه‌گیری کرده و جمعیت تهران را در حدود ۲۵۰ هزار نفر سرشماری کردند. هیات نامبرده برای تهیه نقشه ۴ سال وقت صرف نمودند و بالاخره در سال ۱۳۰۹ نقشه تهران جدید به چاپ رسید که در سنجش با نقشه‌های قبل از دقت بیشتری برخوردار بوده‌است.
تهران در زمان پهلوی
بیگمان دگرگونی‌های بنیادین در تهران از سال ۱۳۰۰ به بعد ایجاد شده‌است که به چهار دوره کاملا جدا تقسیم می‌شود. سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ که در پی آن خندق‌ها و دروازه‌ها از میان برداشته شد و شهر از چهار سوی رو به گسترش نهاد و اندکی شکل منظم و هندسی یافت. همچنین ساختمان‌ها و تاسیسات بانک ملی (از آن میان ساختمان صندوق بانک ملی ایران)، وزارت امور خارجه، شهربانی کل کشور، ایستگاه راه‌آهن، دانشگاه تهران، ایستگاه فرستنده رادیو تهران، باشگاه افسران و چند بیمارستان مربوط به این دوره است.
سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ که طی آن شهر تهران به سرعت توسعه یافت و ساختمان‌ها ی پیشرفته و شهرک‌ها و باغ راه‌های (بلوارها) تازه‌ای ساخته شد. در سال ۱۳۴۸ قرار بود یک مجموعه بزرگ شهری به نام شهستان پهلوی در تپه‌های عباس‌آباد تهران ساخته شود، در این مجموع قرار بود ساختمان‌ها و برج‌های بلندی مانند برج شیر و خورشید ساخته شود و پس از ساخت می‌توانست به بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین در آسیا تبدیل شود. پیشرفت تکنولوژی تهران به گونه‌ای بود که گردشگرهای خارجی، تهران را توکیو دوم آسیا خطاب می‌کردند. در سال ۱۳۵۵ تهران به عنوان یازدهمین شهر پیشرفته دنیا از نظر ساختمان‌سازی و تکنلوژِی مدرن رونمایی شد. جمعیت شهر بر پایه آمار سال ۱۳۵۵ به ۴٫۳۵۰٫۰۰۰ نفر بالغ شد.
تهران از انقلاب 57تاکنون
دوره چهارم از سال1357 تا 1365 که مصادف با پیروزی انقلاب اسلامی و سال‌های بعد از آن است تهران رشد چشمگیری داشته و از هر سو گسترده شده است. علت این امر را می‌توان بروز جنگ تحمیلی عراق بر ایران و پدیده مهاجرت، اختصاص پاره‌ای از اراضی به تعاونی‌ها برای خانه‌سازی و بالاخره ایجاد خانه‌های ارزان قیمت دانست. براساس شش دوره سرشماری انجام شده، جمعیت تهران از سال‌های1335 تا 1385حدودا پنج‌برابر شده است اما این رشد در شهرهای اطراف تهران به‌مراتب بیشتر از شهر تهران بود، به‌طوری که رشد شهر تهران طی دهه‌های اخیر کاهش یافته و بر جمعیت پیرامون آن افزوده شده است.
مطابق سرشماری سال85 ، تهران هفت‌میلیون و 797هزار و 520نفر جمعیت داشته که این عدد طبق سرشماری سال (۱۳۹۵) به ۸٬۶۹۳٬۷۰۶ نفر رسید؛ اکنون تهران بیست و پنجمین شهر پرجمعیت جهان به‌شمار می‌آید.
هرچند تهران پس از انقلاب ۱۳۵۷ به کانون پذیرش جمعیت در ایران تبدیل شد و این موضوع توانست به شکل‌گیری کلان‌شهر تهران کمک کند و تهران را به یکی از بزرگ‌ترین کلان‌شهرهای خاورمیانه تبدیل کرد اما افزایش جمعیت با وجود اینکه به شکل‌گیری کلان‌شهر تهران کمک کرد، در کنار ناکارآمدی مدیریت شهری بر مشکلات آن نیز افزود.
هم اکنون به دلیل کیفیت پایین بنزین و آلودگی صوتی به علت استفاده بیش از حد وسایل نقلیه شخصی، کمیت منابع آبی شهر تهران( کاهش 25 درصدی ذخایر آبی) به دلیل آلوده بودن سفره آب های زیر زمینی، تخریب باغ ها و مناطق سر سبز شهری، تخریب خاک دشت تهران و بیابانی شدن آن، شدت مصرف انرژی(4 برابر متوسط جهانی)، زباله شهری و مدیریت پسماند( تولید روزانه 7هزار تن زباله)، بالا بودن پتانسیل لرزه خیزی شهر تهران به خصوص در گسل های مشاء و ری، توسعه بیش از حد صنایع در محدوده بلافصل شهری و تخطی از قوانین و سرانه پایین فضای سبز در برخی مناطق و توزیع نامناسب آن، از جمله مهمترین آسیب های مسایل شهری در حوزه زیست محیطی شهر تهران به حساب می آیند. در ادامه برخی از مهمترین معضل‌های شهر تهران مورد بررسی قرار می گیرد.
تهران؛ یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید آلایندگی
امروز شهر تهران یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید آلایندگی است. به گفته دکتر وحید حسینی، عضو هیات علمی دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف و مدیر شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، هم اکنون مجموعه خودروهای فرسوده و استاندارد های نه چندان خوب و آلایندگی باعث شده که حجم تولید آلایندگی در شهر تهران افزایش پیدا کند. در فصول بهار و تابستان که مکانیسم باد و جا به جایی اتمسفر زیاد است، آلودگی هوا عملا از شهر خارج می شود. در نتیجه روزهای آلوده زیادی در این ایام وجود ندارد اما در فصل های سرد سال که هوا ساکن است و جا به جایی هوا وجود ندارد، حجم زیادی آلودگی تولید و این آلودگی ها در سطح شهر می ماند و روزهای آلوده را برای ما رقم می زند. آنقدر تولید آلودگی در شهر زیاد است که حتی با متوقف شدن وزش باد در کمتر از 24 ساعت از شرایط سالم به ناسالم می رسیم. این امر نشان می دهد میزان تولید آلایندگی در شهر خیلی زیاد است.
مشاور رییس دانشگاه صنعتی شریف در پروژه های توسعه ای دانشگاه اظهار کرد: مجموع تولید آلودگی منابع شهر تهران اعم از دودکش، منابع خانگی، صنعتی و خودروها سالانه در حدود 800تا 900 هزار تن است. رقم قابل توجهی از این آلودگی ها مربوط به اتوبوس های شهری، موتورسیکلت ها و …. است.
تهرانی‌ها ۲۰میلیون ساعت در روز پشت ترافیک می‌مانند
محمد درویش، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع با بیان اینکه ظرفیت زیست پذیری تهران دو میلیون و ۳۰۰ تا دو میلیون و ۵۰۰ میلیون نفر است، گفت: محدوده تهران برای این تعداد می تواند محل زندگی با کیفیتی باشد اما آنچه ما را در تهران با بحران جدی روبرو کرده آن است که برای جمعیت پذیری شاخص ظرفیت زیستی تهران را در نظر نگرفته ایم و دست کم چهار برابر آنچه در تهران امکان زندگی وجود دارد، زندگی ثابت است که این رقم در روز به ۱۶.۲ میلیون نفر افزایش پیدا می کند. این حجم بزرگ رفت و آمد و حضور مردم سبب شده تا تهران با بحران های جدی روبرو شود که نمود بیرونی آن ترافیک، آلودگی هوا، کمبود آب است و در مجموع عیار کیفیت زندگی در تهران پایین آمده و می بینیم بالاترین آمار طلاق، افسردگی، بزهکاری و خودکشی در این شهر است.
وی افزود: تمام این نامهربانی ها ریشه در این دارد که ما ظرفیت زیستی تهران را رعایت نکردیم و شاهد مردمی هستیم که دچار کلافگی در چهارراه های شهر هستند که حتی حوصله خودشان را هم ندارند. مردمی که ۲۰ میلیون ساعت در روز وقتشان را از دست می دهند، مردمی که ۱۰ هزار میلیارد تومان سرمایه شان در تهران را به خاطر ترافیک از دست می دهند و مردمی که در ماه ۲۹۳ نفرشان در اثر آلودگی هوا کشته می شوند.
تهران؛ شهری با ریسک بالا در برابر مخاطره‌ها
مهدی زارع، استاد و مدیر گروه زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به وضعیت ساخت و سازهای پر مخاطره شهر تهران در حریم گسل‌های فعال گفت: بناهای 8 تا 12 طبقه یا بلندتری به ویژه در 16 سال گذشته، در پهنه گسل شمال تهران(بناهای سوهانک، شهرک شهید محلاتی، کاشانک، گلابدره، محله امامزاده قاسم، باغ شاطر، دربند، ولنجک، کوی دانشجو، شمال فرحزاد، حصارک کن و کل ناحیه شمالی منطقه 22 روی شیب‌های 30 تا بیش از 70 درجه احداث شده‌اند) در حال ساخت بوده است؛ در این شیب‌ها حتی در شرایط بدون زمین‌لرزه هم احتمال خطر زمین لغزش و مشکل‌های دیگر در فصل زمستان زیاد است.
این عضو وابسته فرهنگستان علوم اظهار کرد: تهران شهری با ریسک بالا در برابر مخاطره‌های مختلف است. تهران روی شبکه گسترده‌ای از فاضلاب ، آب، رودخانه‌های و مسیل‌ها، جاده‌های زیر زمینی، خطوط مترو و نفت و بنزین واقع شده است. این در حالی است که ما مساله جدی بافت فرسوده هم در تهران، به ویژه در بخش‌های مرکزی و جنوبی شهر، داریم و هر ازگاهی حادثه‌ای در خصوص بافت فرسوده رخ می‌دهد. بعید است که قبل از احداث مترو (سال 1356) مطالعه دقیقی مبنی بر اینکه گسل‌ها دقیقا کجا واقع شده‌اند و میزان تغییر شکل هر کدام از گسل‌ها چقدر و اساسا میزان ناپایداری زمین چقدر است، صورت گرفته باشد. اغلب سازنده‌های سازه‌های زیر زمینی هنگام کندن زمین متوجه می‌شوند که کجا بیشترین و کمترین ریزش را به همراه دارد و به طور تقریبی متوجه ناپایداری‌های زمین می‌شود. امروزه حدود 3 میلیون نفر در روز از مترو استفاده می‌کنند. تنها می‌توان امیدوار بود که اگر قراراست اتفاقی رخ دهد 12 شب به بعد باشد و خسارت در زیر زمین کمتر وارد شود.
مرگ خاموش باغ‌های تهران
روزی که تهران پایتخت ایران شد، تهران باغ‌شهری وسیع بود که به سرزمین آب و چنار شهرت داشت؛ اما امروزه کمتر اثری از باغ‌های افسانه‌ای تهران باقی مانده است و برج‌ها به جای چنارها از زمین روییده‌اند. امروز تنها چند باغ اصیل و تاریخی از روزگاران گذشته به جا مانده است که آنها نیز در هیاهوی ترافیک و آلودگی‌ها و برج‌های تهران گمشده‌اند. ساخت و سازهای بی‌رویه در باغ های تهران در حالی اتفاق افتاده که هنوز سرانه 0.2 درصدی فضای سبز در شهرتهران با ميانگين جهانی 0.8درصد فاصله بسياری دارد. به استناد تصاویر هوایی شهر می‌توان گفت از سال 82 تا کنون، 70 درصد باغات از بین رفته‌اند و دیگر باغی برای تهران باقی نمانده است به گونه‌ای که در کمیسیون ماده 7 تقریبا پرونده باغ وجود ندارد و عمدتا پرونده‌ها نیز مربوط به بررسی جرایم است.
بحران آلودگی صوتی پایتخت
حریم صوتی در بافت شهری تهران رعایت نشده‌است و آلودگی صوتی در تهران بحرانی خوانده شده‌است. تهران همچنین رتبه نخست را در میزان آلودگی صوتی در ایران دارد. آلودگی صوتی در بزرگ‌راه‌های تهران بین ۱۵ تا ۲۰ دسیبل بیشتر از استاندارد آن است. بر اساس آمار سال ۱۳۹۲ موتورسیکلت‌ها به تنهایی عامل ۴۹ درصد از آلودگی صوتی که توسط وسایل نقلیه ایجاد می‌شود، هستند. همچنین ده منطقه تهران با بیشترین آلودگی صوتی به ترتیب، ۶، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۷، ۱۳، ۳، ۱۹، ۱۸ و ۲ بوده‌است.
سهم زباله تهرانی‌ها بیش از استاندارد جهانی
هم اکنون به طور میانگین روزانه حدود ۸ تا ۹ هزار تن پسماند عادی و زباله خانگی در شهر تهران تولید و جمع آوری می‌شود. بر این اساس سرانه تولید زباله در شهر تهران برای هر نفر حدود ۸۰۰ تا ۹۰۰ گرم در روز است در حالی که نُرم میانگین سرانه تولید زباله برای هر نفر در دنیا به طور میانگین حدود ۴۵۰ تا ۵۰۰ گرم است.
نیمی از پایتخت نشینان قصد ترک تهران را دارند
تمام این بحران ها و مشکل ها باعث شده است تا پایتخت نشین ها به فکر ترک تهران باشند. بر اساس نتایج یک پیمایش، ۵۷.۹ درصد از پایتخت نشینان به ترک تهران و زندگی در شهر دیگری فکر می‌کنند. بر اساس نظرسنجی انجام‌شده از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مشکل شهر تهران از نگاه مردم سه دسته اصلی است؛ حادترین مسایل شهر آلودگی هوا و ترافیک است. فاصله طبقاتی میان شمال و جنوب، جمعیت زیاد، بی‌تفاوتی مردم نسبت به یکدیگر و آسیب‌پذیری در برابر زلزله مشکلاتی هستند که شهروندان تهران معتقدند به حادی آلودگی هوا و ترافیک نیستند اما تهران مشکل زیادی در این چهار حوزه دارد. درنهایت چهار مشکل جرم و جنایت، ناامنی هنگام تردد در شهر، کمبود امکانات تفریحی و ورزشی و کمبود وسایل حمل‌ونقل عمومی در رده سوم اهمیت است.
گزارش: فرزانه صدقی
No tags for this post.