فناوری ایرانی در خدمت سالمندان

عدم سلامت فیزیکی سالمندان در برخی موارد آثاری بسیار دردناک‌تر از زمین خوردن بر جای گذاشته است که حتی برخی از حوادث برای سالمندان مرگبار بوده‌اند؛ چنین حوادثی در حالی رخ می‌دهد که می‌توان با تشخیص به موقع نقطه ضعف در فرد و انجام تمرین‌هایی ساده به راحتی از وقوع چنین حوادثی جلوگیری کرد. این ایده‌ای بود که پژوهشگران دانشگاه صنعتی شریف را به فکر اجرای طرح حسنا یا طرح حرکت، سلامت و نشاط الکترونیک انداخت.

دکتر سعید بهزادی پور،دانشیار و عضو گروه بیومکانیک دانشکده مکانیک دانشگاه صنعتی شریف و از مسوولین طرح حسنا است، محور فعالیت‌های وی که پیش از این پنج سال استاد دانشگاه آلبرتا در کشور کانادا بوده، ربات‌های پزشکی است برای معرفی بیشتر این طرح گفت و گویی با وی ترتیب داده ایم که در ادامه می‌خوانید.

آقای دکتر بهزادی‌پور ایده و هدف اولیه طرح حسنا چه بود؟

قرار بود طرح حسنا به صورت آزمایشی، برای استفاده از فناوری های توانبخشی به منظور پایش سلامت فیزیکی افراد سالمند اجرا شود، چرا که افراد سالمند در کشور ما به دلیل فقر حرکتی، به لحاظ سلامت حرکتی دچار معضل و مشکلات عمده ای هستند و اگرچه فعالیتهایی برای فعال نگه داشتن این افراد وجود دارد، اما ما هیچ مکانیزمی برای پایش وضعیت این افراد و سلامت آنها نداریم، تا زمانی یکی از این افراد دچار مشکل شود و به پزشکش مراجعه کند. هدف طرح حسنا این بود که پایشی با استفاده از فناوری های نوین صورت بگیرد همچنین تمام تمرینات و تحرکات را هم ما بتوانیم توسط همین فناوریها تجویز و دنبال کنیم. 

اما درباره زمینه تبلور این طرح باید بگویم که طرح حسنا، سابقه ای 15 ساله در گروه بیو مکانیک دانشکده مکانیک دانشگاه صنعتی شریف دارد. طرح حسنا حول این محور است که ما از فناوری هایی مثل، رباتیک، سیستم های هوشمند، پردازش تصویر، پردازش سیگنال و دانشهای پایه ای مانند، بیو مکانیک و حتی علوم توانبخشی مثل فزیوتراپی استفاده کنیم و فناوری را به خدمت بگیریم برای اینکه فرآیندهای توانبخشی به صورت هدفمند و با سنجش دایمی بتواند اتفاق بیافتد، یعنی به جای اینکه سنجشها به صورت کیفی و لزوما توسط متخصص انجام شود، توسط یک دستگاه و به صورت اتوماتیک اتفاق بیافتد. قبل از اینکه من به این دانشکده بپیوندم، برخی پروژه ها انجام شده بود، مانند پروژه ربوهفت که در جشنواره رازی برنده جایزه شد، این پروژه یک ربات برای توانبخشی مچ دست است.

تقریبا از دو سال قبل در این گروه یک پروژه بزرگتری را شروع کرده و سعی کردیم مجموعه ای از دستگاه‌های نسبتا ارزان قیمت را با استفاده از فناوری های موجود مورد استفاده قرار دهیم. ایده اولیه این بود که به دلیل ارزان بودن این دستگاه‌ها بتوانیم در خانه از آنها استفاده کنیم؛ یعنی، بیماران سکته، ضایعات نخاعی و افرادی که نیازمند توانبخشی های فیزیکی هستند، این دستگاه‌ها را به امانت در اختیار داشته باشند، تا بتوانند به صورت فشرده در خانه تمرینات توانبخشی را دنبال کنند. در میانه این برنامه وقتی چند تا از دستگاه‌ها به فعلیت رسید، در گروه به این نتیجه رسیدیم که شاید در بحث سالمندان هم بتوان از این دستگاه‌ها بهره برد، چرا که می توان گفت  در این رابطه تقریبا در کشور ما فعالیتی به صورت حرفه ای و علمی انجام نشده است. به همین دلیل احساس شد که شاید بتوان با این فناوری  چنین کمبودی را تا حدودی پر کرد، اینجا بود که نطفه ایده حسنا بسته شد و ما بعد از جلساتی که با معاونت بهداشت در شهرداری داشتیم، متوجه شدیم که شهرداری هم به این موضوع خیلی علاقه مند است و اقداماتی را از پیش انجام داده است، به عنوان مثال خانه‌های سلامت که در محله های شهرداری دایر می شود یکی از اهدافش خدمت رسانی به افراد سالمند است.

سلامت فیزیکی در این افراد می تواند از خیلی مشکلات عمده و مهم پیشگیری کند، به عنوان مثال بحث توانایی حفظ تعادل در افراد سالمند می تواند توسط برخی تمرینهای خیلی ساده بهبود پیدا کند و حفظ شود، در حالی که اگر یک فرد سالمند در حفظ تعادل خود دچار ضعف باشد و زمین بخورد، به راحتی می تواند دچار شکستی در لگن شود و خصوصا این موضوع در خانمها که در سنین بالا دچار پوکی استخوان می شوند، شایعتر است، لذا ایده ای که ما به شهرداری مطرح کردیم این بود که طرح حسنا را که مخفف، حرکت، سلامت و نشاط الکترونیک بوده و مبتنی بر فناوری های توانمندی هوشمند است را شروع کنیم.

چهارچوب طرح به این صورت مشخص شد که ما به کمک شهرداری تهران مرکزی را دایر کردیم که دستگاه‌های ساخته شده توسط دانشگاه شریف را در آنجا قرار دادیم. برای این دستگاه‌ها تعدادی تست و تمرینات تعریف شد. بدین‌ترتیب این مرکز آماده شد تا افراد مسن به آن مراجعه کنند و توسط این دستگاه ها و در محیطی کنترل شده تستهای لازم را انجام دهند تا بر اساس نتایج این تستها یک ارزیابی کمی از کیفیت و سطح سلامت حرکتی آنها تهیه شود. این گزارش به همراه برخی توصیه ها برای بهبود وضعیت سلامت حرکت در اختیار خودشان قرار می‌گیرد، از جمله این توصیه ها پیشنهاد اجرای برخی از تمریناتی است که توسط همین دستگاه ها اجرا می‌شود.

برای اینکه افراد یک تصور روشن از این دستگاه‌ها در ذهن داشته باشند، باید بگویم که بیشتر این دستگاه‌ها تماس فیزیکی چندانی با بیمار ندارند، به این صورت که ما از بیمار می‌خواهیم حرکاتی را توسط اندام بالا تنه یا پایین تنه انجام دهد و این دستگاه‌ها، الگوهای حرکتی را ثبت می‌کنند. بعضی از اینها بر اساس حسگرهای تصویری کار می‌کنند و برخی با حسگرهای نیرویی که زیر پای بیمار قرار می گیرد، الگوی حرکت را استخراج کرده و بعد تحلیل را بر اساس اطلاعات این حسگرها انجام می دهند.

این حسگرها دقیقا چه کارکردی دارند؟

در واقع حسگرهایی که تصویری است، موقعیت اندام بدن را شناسایی کرده و بر ساس موقعیت اندام تخمینی از وضعیت قرارگیری کل بدن به دست می دهند که بر اساس این تخمین ما تحلیل کمیت و کیفیت بدن فرد را انجام می دهیم. حسگرهایی هم که در زیر پا قرار می گیرند، نحوه توزیع وزن را توسط پاها اندازه گیری می‌کنند، که این موضوع مثلا در بحث حفظ تعادل بسیار مهم است و کسی که تعادلش را خوب می تواند حفظ کند، همیشه مرکز فشارش یا محل اعمال نیروی وزنش روی زمین بین دو تا پایش قرار گرفته است و یا حرکات این مرکز فشار یک الگوی درستی دارد که اینها معیارهای ما برای تشخیص و نمره دهی به افراد می شوند.

می‌خواهیم بدانیم که در این طرح بیشتر از چه فناوری هایی برای چه بیماریهایی استفاده می‌کنید؟

تمرکز ما بر روی دو بحث است، یکی بحث حرکات بالا تنه، این حرکات در حوزه فیزیک حرکتی و یا حتی در حوزه فیزیوتراپی، عمدتا به حرکات دست و شانه اطلاق می شود که این موضوع برای حرکات روزانه مثل غذا خوردن،، نوشتن و … بسیار مورد استفاده قرار می گیرد. این موضوع البته در بیماران سکته از اهمیت بالاتری برخوردار است چرا که اینها تواناییهای حرکات اندام بالا تنه، معمولا یک طرف بدن را از دست می دهند و در ساده ترین امور روزانه شان هم دچار مشکل می شوند و خیلی سریع باید توانایی آنها را برگرداند. حتی در مورد افراد سالمند هم توانایی حرکات دست و شانه خیلی پایه ای است، چرا که بیشتر این افراد در ناحیه کتف خود، دچار دردهای مزمن می شوند، که اینها هم ناشی از فقر حرکتی است و هم تشدید کننده فقر حرکتی است. این بخش را ما توسط یک حسگر تصویری انجام می دهیم.

مورد دوم بحث حفظ تعادل است، همان طور که قبلا اشاره کردم، برای افراد سالمند می تواند موضوع بسیار مهم و حتی خطرناکی باشد، لذا دو تا از دستگاه‌های ما به صورت کاملا اختصاصی برای ارزیابی و تمرینات حفظ تعادل است. یکی از این دستگاه‌ها مبتنی بر حسگرهایی است که زیر پا قرار می گیرد یا حسگرهایی که نحوه توزیع نیرو را اندازه گیری می‌کند و فرد وقتی که تمرینی انجام می دهد زیر پایش کاملا ساکن است. دستگاه دوم، صفحه ای است که زیر پا تا چند درجه می تواند به چپ و راست یا جلو و عقب بگردد، به این ترتیب قوزک پا یا مچ پا به شدت درگیر می شود در بحث حفظ تعادل، این دستگاه هم می تواند نحوه توزیع نیرو را اندازه بگیرد و هم الگوی حرکتی این صفحه را زیر پای بیمار، بنابراین این تستهایی که جنبه حرکتی دارد و مفاصل را بیشتر به صورت حرکتی درگیر می‌کند، مورد استفاده قرار می گیرد. یکی از دستگاه‌ها هم به صورت خاص بر روی شانه متمرکز است، یعنی به صورت خاص برای تستها و تمرین هایی که بر روی شانه است، استفاده می شود که در اصطلاح به آن چرخشانه هم گفته می شود، چرخشانه در فیزیوتراپی دستگاه هوشمندی نیست و صرفا یک دستگاه مکانیکی بوده که ما با اضافه کردن حسگر به این دستگاه توانایی این را داریم که از نحوه حرکت بیمار، کیفیت حرکتش را به صورت کمی استخراج کنیم.

لطفا در مورد این دستگاه‌ها بیشتر توضیح دهید.

ببینید دستگاه‌ها به خودی خود، دستگاه‌های پیچیده ای نیستند، در واقع اینها حسگرهایی است که در بازار موجود است. عمده نوآوری ما در آن نرم افزاری است که باید بر اساس داده های این حسگرها بتواند تجزیه و تحلیل انجام دهد و از اینها دانش استخراج کند، مثلا، شما از روی نحوه توزیع نیرو در زیر پای بیمار بتوانید بفهمید که آیا بیمار درست ایستاده است یا خیر؟ یا بتوانیم بیمار را تست کنیم که آیا می تواند این الگوی اعمال نیرو به زمین را با نیروی خودش و با اراده جابه جا کند؟ تمام این موارد تبدیل می شود به طراحی نرم افزارهای کاربردی، که در نهایت بر روی مونیتور جلوی فرد قرار می گیرد و در قالب یک بازی سرگرم کننده نشان داده می شود و فرد سعی می‌کند که آن تمرین را انجام دهد و ما در حین انجام این تمرین اطلاعات مورد نیاز خودمان را استخراج کرده و نتیجه گیری می کنیم. عمده تلاش ما بر این است که فضای مجازی بین کاربر و دستگاه را بتوانیم به صورت جذاب طراحی کرده تا طی این فرآیند بتوانیم حرکات او را تحلیل کنیم. در این بخش ما تعداد بسیار زیادی دانشجوی کارشناسی ارشد و دکترا داریم که مرتب مشغول کار هستند و به طور دایم این سیستم را به روز می‌کنند، در واقع ما از زمانی که این دستگاه‌ها را در طرح حسنا نصب کرده ایم تا به امروز چیزی در حدود 30 تا 40 درصد این دستگاه‌ها به روز شده است.

چه تعداد از این دستگاه‌ها در این مجموعه قرار دارد؟

نوع دستگاه‌هایی که ما داریم همان چهار دستگاهی است که به آنها اشاره کردم، دستگاه اول بالا تنه، یک دستگاه به طور اختصاصی برای شانه و دو دستگاه هم برای تمرینات و تست های تعادل که یکی از آنها را ما در اصطلاح تعادل ایستا و دیگری دستگاه تعادل متحرک است.

زمانی که افراد به این مجموعه مراجعه می‌کنند، باید تمام تستها را انجام دهند، یا متخصصان آنها را راهنمایی می‌کنند؟

اولین باری که بیمار به ما مراجعه کند، ما هم برای حرکات بالا نته و هم برای حرکات پایین نته و تعادل از او تست می گیریم، بعد در انتهای جلسه اول و بر اساس گزارشی که تهیه شده، به فرد پیشنهاد می شود که تمرکز خود را بیشتر بر روی کدام دسته از حرکات قرار دهد. در جلسات بعدی فرد می تواند انتخاب کند که می خواهد بیشتر از کدام دستگاه استفاده کند.

هزینه استفاده از این دستگاه‌ها برای مراجعین چقدر است؟

در حال حاضر ما با هماهنگی که با شهرداری داشته ایم، برای هر جلسه مراجعه که با نظارت یک کارشناس نیمه متخصص، بین نیم ساعت تا 45 دقیقه طول می کشد، مبلغ پنج هزار تومان دریافت می کنیم. البته همان طور که مشخص است این مبلغ، حداقل مبلغی است که برای اداره هزینه های جاری این مجموعه پرداخت می شود، در واقع خود شهرداری برای تجهیزات و دیگر امکانات سرمایه گذاری کرده است و دیگر برای آن پولی از مراجعین گرفته نمی شود.

No tags for this post.