شهرهای اسلامی، با تلفیقی از شیوه ساخت و مدیریت شهرهای تمدن‌هایی که مغلوب سپاهیان اسلام شدند و همچنین اتکا به شکل و الگوی فرهنگی جدید، دارای وجوه اشتراک زیادی با یکدیگر هستند. این تشابه‌ها و تمایزها بین شهرهای اسلامی، اساس خوبی برای انجام مقایسه‌های بین‌شهری است که بدانیم شهرهای تحت سیطره اسلام، در ابنیه و اماکن مذهبی تا چه حد با هم مشابهت دارند و تا چه حد تحت تأثیر مؤلفه‌های بومی بوده‌اند.
در طراحی مساجد، اعتقادها و باورها منجر به تغییر شکل آن‌ها شده‌اند و یا براساس تشخص شهری در گذر زمان و رویدادهای تاریخی تغییر یافته‌اند.
آن‌چنان‌که متخصصان می‌گویند، در طراحی مساجد نیز، اعتقادها و باورها منجر به تغییر شکل آن‌ها شده‌اند و یا براساس تشخص شهری در گذر زمان و رویدادهای تاریخی تغییر یافته‌اند. شاید بهترین مقایسه را دیدگاه حکمت اسلامی ارائه می‌دهد. این دیدگاه، زمانی که به مقایسه ابنیه و اماکن مذهبی در دو بعد عبادی و تشخص شهری می‌پردازد، بر این روند صحه می‌گذارد که بعد عبادی برگرفته از آموزه‌های اسلامی است، بنابراین می‌تواند شکلی واحد به آثار اسلامی در سراسر کشورهای اسلامی دهد. اما بعد تشخص شهری برگرفته از معیارها و سنت‌های منطقه‌ای است. بنابراین در این بخش، تفاوت‌ها ظهور کرده و شکل آثار و طراحی آن‌ها، متفاوت خواهند بود.
محققین کشورمان به‌منظور بررسی بیشتر چنین موضوعی، یک بررسی مقایسه‌ای را بین مسجد کبیر خارطوم و مسجد عتیق شیراز انجام داده‌اند و وجود اشتراک و افتراق بین این دو مسجد قدیمی را ارزیابی نموده‌اند.
پژوهشگران دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز و پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی برای انجام این تحقیق، از روش‌های تحقیق اسنادی یا کتابخانه‌ای و شیوه استدلالی استفاده کرده‌اند. بدین منظور، این محققین، ابتدا مبانی نظری مسجد در دو بعد تشخص شهری و فضای عبادی را موردبررسی قرار داده، سپس معیارهای تشابه و تفاوت را ارزیابی کردند.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که در مسجد جامع عتیق شیراز، ایجاد بستر پاسخ‌گویی به نیازهای روحانی و روانی با خلق فضای تهی با استفاده از الگوی حیاط مرکزی و با تعبیه نورگیر، تداعی‌کننده رسیدن به عرش الهی است.
بر اساس این نتایج، در هر دو مسجد، زمینه‌سازی برای توجه به نیازهای عقلانی با ایجاد هندسه درون‌گرا تأمین شده است. در برش سطحی و از بالای هر دو بنا نیز، نمایش درون‌گرایی و دعوت‌کنندگی به عرش الهی به‌خوبی احساس می‌شود.
دکتر ناهیده گندمی کال، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز و همکارانشان در این پژوهش می‌گویند: «با مشاهده پلان‌ها درمی‌یابیم که عدالت اجتماعی کاملاً در طراحی و ساخت مساجد فوق رعایت شده است. به‌عبارت‌دیگر، عبور و مرور به‌آسانی قابل انجام است و دسترسی‌ها به غالب نقاط مسجد بر اساس پلان‌های نمایش داده شده، کاملاً مشهود است».
به گفته این محققان: «در شاخص نوآوری و ابتکار اما، دو مسجد تفاوت‌هایی دارند. در مسجد عتیق، خلاقیت رنگی، لذت بصری، نوآفرینی در طراحی و ظرافت‌کاری، تنوع‌بخشی و نقش‌آفرینی به‌وضوح قابل‌مشاهده است. اما در مسجد کبیر خارطوم، بیشتر هم‌نوایی با محیط و سادگی مدنظر است».
مساجد اسلامی در انتقال حس مذهبی مشترک هستند. چیزی که مایه افتراق آن‌هاست، عوامل بومی محلی افزوده‌شده به 
دکتر گندمی کال و همکاران ایشان بر اساس نتایج پژوهش خود اعتقاد دارند: «مسجد عتیق شیراز نسبت به مساجد سنتی و گذشته، دارای شکلی متفاوت است و معماری و انتخاب رنگ‌ها و کاشی‌ها در فرم و میزان حضور نور در فضا، نشانگر متفاوت بودن آن است. اما مسجد کبیر خارطوم میل به سنتی بودن خود را حفظ نکرده و کماکان مانند مساجد گذشته رخ‌نمایی نمی‌کند و بیشتر شبیه مساجد معاصر است».
این محققین می‌افزایند: «نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهند که در بعد فضای عبادی، بین دو مسجد تشابه وجود دارد. نتایج و نیز مبانی نظری مبین این نکته مهم هستند که شاخص‌های به‌دست‌آمده می‌توانند مبنایی برای الگوهای مساجد اسلامی در دو بعد ایرانی و عربی باشند».
این نتایج در قالب مقاله‌ای علمی پژوهشی در فصل‌نامه «مطالعات شهر ایرانی اسلامی» متعلق به پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی به چاپ رسیده است.
گزارش: دکتر محمدرضا دلفیه
منبع: احمدیان کیسمی، ع. و همکاران. 1396. بررسی مقایسه‌ای مساجد عربی-اسلامی با مساجد ایرانی-اسلامی، مطالعه موردی: مسجد کبیر خارطوم و مسجد عتیق شیراز. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 8(29): 64-51.
No tags for this post.