در حقیقت میراث فرهنگی و آثار باستانی را می توان یکی از ارکان اصلی گردشگری در تمام دنیا دانست. گردشگرانی که بتوان آنها را در تعریف علمی گردشگری تعریف کرد بر اساس دیگاه کلاسیک به منظور دیدن مناظر طبیعی یا آثار تاریخی سفر خود را شروع میکنند ، اگرچه امروزه و با دیدگاه مدرن در کنار این موارد، انواع مختلف گردشگری مانند گردشگری پزشکی، کشاورزی، تجاری، جنگ و ….. نیز در مقوله گردشگری جای می گیرند ولی هنوز بخش بزرگی از بار سنگین جذب گردشگر بر عهده آثار باستانی و تاریخی است. در تقویم ایرانی روز بیست و هشتم اردیبهشت با نام روز میراث فرهنگی نامگذاری شده است و این شاید تنها قدردانی کوچکی باشد از تمامی کسانی که در این عرصه دشوار بدون هیچ چشمداشتی و تنها با انگیزه عشق و مسئولیت با تمامی کاستی و مشکلات جنگیده و به پیش می‌روند .
بدون شک همه مردم حتی برای یک بار هم که شده در طول زندگی خود از موزه‌ها بازدید کرده یا به دیدن بنایی تاریخی رفته اند . انتظار معقول و منطقی هر بازدید کننده‌ای قطعا وجود نظم و ترتیب و استفاده بهینه از ابزارهای مدرن برای حفظ میراث فرهنگی ملی و بشری است ( که البته باید اذعان داشت در بسیاری از موارد شاهد ضعف‌ها و کاستی‌های بسیاری در این زمینه هستیم). اشیای موجود در موزه‌ها یا هر بخش کوچکی از تزئینات و بدنه آثار باستانی که در برابر چشمان گردشگران قرار می‌گیرند و گاه بازدید کننده بی‌حوصله بدون اندک وقفه‌ای از برابر آن می‌گذرد، ماحصل ساعت‌ها کار مداوم و تلاش کسانی است که در بیان کلی آنها را می‌توان کارگزارن میراث فرهنگی دانست. البته منظور ما مشاغل سیاسی و مدیران پشت میز نشین و همیشه حاضر در برابر دوربین‌های خبری نیست بلکه این بار می‌خواهیم به کسانی بپردازیم که بار اصلی حفظ میراث فرهنگی را در گوشه و کنار آزمایشگاه‌های مرمت ، انبارهای موزه یا در حفاری‌های باستان شناسی و در زیر آفتاب تند و خاک و باد به دوش می‌کشند . در کل می‌توان شاخه‌های علمی مربوط به میراث فرهنگی را در سه دسته کلی باستان شناسی ، موزه داری و مرمت تقسیم کرد که البته هر یک از این شاخه‌ها دارای زیر گروه‌های خاص خود هستند .
باستان شناسی و باستان شناسان
تقریبا در ذهن بیشتر مردم عادی و کسانی که خیلی پیگیر موضوعاتی از این دست نیستند ، باستان شناسی در فیلم‌هایی از قبیل ایندیانا جونز و مومیایی و …. تعریف می‌شود و باستان شناسان افراد ماجراجویی هستند که در پی یافتن گنج‌های افسانه‌ای به جنگ انواع اقسام موجودات عجیب و غریب رفته و در قصرها و مقابر قدیمی که از قضا به صورت کامل در زیر زمین باقی مانده‌اند ، دنبال دردسر می گردند ! باید به اطلاعاتان برسانیم که این مساله فقط به درد فیلم‌ها می خورد و دنیای واقعی با آن کاملا متفاوت است. باستان شناسان اولین رشته از زنجیره دست اندرکاران آثار فرهنگی محسوب می‌شوند . به طور کلی اصلی‌ترین وظیفه هر باستان شناس را می‌توان جستجو و پیدا کردن آثار گذشتگان بر اساس روش‌های علمی تفسیر و حفاظت از آنها تا مرحله انتقال به موزه دانست .
باستان شناس وظیفه دارد تا با روش‌های مختلف نسبت به موقعیت یابی آثار باستانی ، آزاد کردن آنها از دل خاک ، تفسیر و کشف رمز ناشناخته‌های آن و همچنین محافظت از این آثار اقدام کند . در این راه باستان شناسان از علوم دیگری مانند زمین شناسی ، فیزیک ، شیمی و …. نیز یاری می‌گیرند. در بسیاری از مواقع باستان شناسان با انجام عملیاتی به نام بررسی و شناسایی (EXPLORATION) به صورت گروهی و معمولا با پای پیاده محوطه بزرگی مانند یک دشت را بررسی کرده و تمامی شواهد و آثار فیزیکی موجود از قبیل مطالعه چین خوردگی سطح زمین و بررسی طبیعی یا مصنوعی بودن آنها ، وجود شواهد و آثار دست ساز باستانی و حتی مطالعه پوشش گیاهی را به دقت بررسی میکنند که می‌توان این کار را اولین گام عملی در شناسایی آثار باستانی دانست زیرا شروع این عملیات مستلزم مطالعات گسترده کتابخانه ای است . به جز بررسی و شناسایی عمده‌ترین وظیفه عملی باستان شناسان انجام حفاری است. حفاری‌های باستان شناسی را می‌توان یکی از دشوار ترین و حساس‌ترین کارها دانست زیرا در این مساله امکان اشتباه کردن وجود ندارد و کوچک‌ترین اشتباه می‌تواند منجر به از بین رفتن اثری منحصر به فرد باشد. فضایی که حفاری در آن انجام می‌گیرد ترانشه نامیده می‌شود که عبارت است از مربعی با ابعاد ده متر در هر ضلع و در جهات مشخص جغرافیایی که باستان شناسان با ابزار ویژه و ظریف خود که شاید بزرگ ترین آنها کلنگ‌های کوچک باستان شناسی است باید آن را کاووش کرده و کوچک ترین شواهد را ثبت و مستندسازی کنند .
موضوع خنده دار و واقعا طنز آمیزی که شاید بیشتر باستان شناسان با آن در سطح جامعه روبه رو می‌شوند سوالات بی‌ربط و غیر منطقی است که از سوی اطرافیان از آنها در مورد نقشه گنج و به اصطلاح عوام نسخه ، پرسیده می شود . باور کنید که نه تنها در ایران بلکه در هیچ جای دنیا هیچ حفاری و کشفیات باستان شناسی بر اساس نقشه گنج و …. انجام نمی‌شود و این موضعات زائیده تخیل فیلمسازان و شاخ و برگ دادن آن توسط مردم عادی است . بدون تردید باید به اطلاع شما برسانیم که موضوع نقشه گنج و نسخه و …. تنها فریبی از سوی کلاهبرداران برای خالی کردن جیب افراد ساده لوح است. البته این موضوع با داستان قاچاقچیان میراث فرهنگی و حفاران غیر مجاز متفاوت است. به یاد داشته باشید هر اثر باستانی شناسنامه فرهنگ و تمدن ماست و شاید بتوان حفاران قاچاق را خائن ترین افراد به فرهنگ و تمدن ایران دانست .
آثار باستانی و مرمت گران
آثار باستانی را می‌توان در دو گروه کلی دسته بندی کرد :
- آثار منقول مانند اشیا و آثار باستانی کوچک که قابل حمل بوده و در بیشتر مواقع ماحصل کاووش‌های باستان شناسی هستند .
- آثار غیر منقول یا ابنیه تاریخی و سازههای معماری باستانی
در نظر داشته باشید که هر اثر باستانی مانند کلیه موجودات زنده و غیر زنده در جهان سرانجام روزی نابود خواهند شد. در این میان وظیفه مرمتگران تنها به تاخیر انداختن این روز و نگهداری از این آثار در شرایطی است که کمترین سرعت زوال و نابودی را داشته باشند. در کل آثار و اشیا موزه‌ای در ابتدا توسط باستان شناسان و در حین حفاری اولین مراحل محافظت و مرمت را دریافت میکنند . برای نمونه ممکن است یک خمره چند هزار ساله که مدت زیادی در زیر خاک با شرایط رطوبت ، فشار ، نبود نور و ….. تطابق پیدا کرده است در حین حفاری کشف شود . در صورتی که به یکباره این شی از زیر خاک خارج شود به دلیل واکنش نشان دادن با محیط و از دست دادن سریع رطوبت به یکباره پودر شده و از بین برود . در اولین قدم این وظیفه باستان شناس است که شی را در شرایط مناسب حفظ کرده و به دست متخصص این امر یعنی مرمت گران بدهد . در مرحله بعد مرمتگران در آزمایشگاه های موزه ها و موسسات با به کار بردن انواع روش‌های فیزیکی و شیمیایی تلاش میکنند تا شی را به مطلوب ترین شکل حفظ کرده و آسیب دیدگی‌های آن را برطرف کنند . در حقیقت هر شی موزه‌ای که در ویترین‌ها به نمایش در می آید ماحصل کار مرمت گران و باستان شناسانی است که ساعت‌ها برای احیای آن تلاش کرده‌اند اما موضوع در مورد بناهای تاریخی و آثار معماری متفاوت است زیرا بر خلاف آثار منقول که می‌توان آنها را در ویترین‌ها و شرایط محافظت شده نگهداری کرد این موضوع برای ابنیه صادق نبوده و آن ها دائما در تماس با عوامل آسیب رسان مانند رطوبت ، سرما و گرما ، باد و آلودگی های جوی هستند اما بد نیست بدانید که در دهه‌های اخیر بیشترین آسیب‌های وارد شده به آثار معماری منشا انسانی داشته است. مرمتگران برای مرمت آثار معماری باید کارگاه‌های خود را در داخل این بناها مستقر کنند
موزه‌ها و موزه داران
موزه‌ها آخرین پناهگاه آثار تاریخی و ایستگاه آخر سفر طولانی آن ها از اعماق تاریخ تا مقابل دیدگان شما هستند . در حقیقت فلسفه پیدایش موزه در قرون جدید همین حفاظت و صیانت از آثار تاریخی و میراث فرهنگی است . در موزه‌ها شما می توانید سیر تکامل بشریت را از مراحل نخستین آن تا دوران معاصر به صورت زنجیر وار دنبال کنید . موزه داران با ایجاد سیستم‌های حفاظتی از آثار باستانی و اشیا تاریخی باید همزمان رضایت خاطر بازدیدکنندگان را هم فراهم کنند و در کنار این موارد در حالت ایده آل که متاسفانه موزه‌های ایران هنوز با آن فرسنگ‌ها فاصله دارد، با ایجاد شرایط مناسب و ثابت رطوبت ، دما و نور عمر مفید این اشیا را افزایش داده و در کنار آن با کمک باستان شناسان نسبت به تاریخ یابی و تفسیر کاربری و تکنیک های به کار رفته در این آثار و ارائه و معرفی آن ها به بازدید کنندگان اقدام کنند . واژه موزه از یک کلمه یونانی که ریشه در الهه‌های سه گانه صنعت و هنر دارد گرفته شده است . این الهه‌ها در افسانه‌های یونانی موزها نام داشتند .
هفته میراث فرهنگی فرصتی مناسب است تا بتوانیم فرهنگ بازدید از موزه ها و آثار تاریخی در سبد تفریحات خانواده ایرانی جای خود را پیدا کند.
*احسان محمد حسینی
دانشجوی دکترا باستان شناسی
No tags for this post.