بعضی از خانواده‌ها پیش از تولد فرزندشان تصمیم می‌گیرند خون‌بند ناف او را به‌عنوان منبعی ارزشمند از سلول‌های بنیادی در بانک خون بند ناف ذخیره کنند تا اگر زمانی به سلول‌های بنیادی برای پیوند نیاز داشتند این منبع ارزشمند در دسترس باشد و بتوانند از آن استفاده کنند.
در کشور ما همگام با دیگر کشورهای دنیا بانک‌های خون بند ناف در قالب بانک‌های خصوصی و عمومی راه‌اندازی شده است که کارکرد آن‌ها تاحدی متفاوت است. با دکتر مرتضی ضرابی، مدیرعامل شرکت فناوری‌های بن‌یاخته رویان درباره پرسش‌هایی که ممکن است پیرامون عملکرد و ماهیت بانک‌های خون بند ناف مطرح شود گفت‌وگو کرده‌ایم.
بانک خون بند ناف رویان با چه هدفی راه‌اندازی شد؟
شرکت فناوری بن‌یاخته‌های رویان به‌عنوان یکی از شرکت‌های مجموعه پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی سال 1384 باهدف جمع‌آوری و ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون بند ناف راه‌اندازی شد. اگرچه شرکت فناوری بن‌یاخته‌های رویان در زمینه‌های دیگری هم فعالیت می‌کند، اما محوریت اصلی فعالیت‌های این مجموعه، موضوع جمع‌آوری و ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون بند ناف و اطلاع‌رسانی درباره نحوه انجام مقدمات لازم برای ذخیره سلول‌های بنیادی خون بند ناف برای خانواده‌هایی است که در آستانه تولد فرزند هستند. اگر خانواده‌ای تمایل داشته باشد خون بند ناف فرزندش را ذخیره کند این کار در بانک سلول‌های بنیادی خون بند ناف انجام می‌شود. یکی از منابع قابل‌دسترس برای سلول‌های بنیادی، خونی است که در بند ناف جریان دارد. بررسی‌ها و تحقیقات انجام‌شده از سوی محققان نشان داد بندناف و جفت که درگذشته به‌عنوان یک زباله بیولوژیک دور انداخته می‌شد، حاوی سلول‌های بنیادی و بخصوص سلول‌های بنیادی خون‌ساز است که اگر جمع‌آوری شود می‌توان از این منبع سلولی ارزشمند برای درمان بسیاری از بیماری‌ها و به‌ویژه بیماری‌های ناشی از درگیری مغز استخوان استفاده کرد. در دسترس بودن، شانس یافتن نمونه با تطابق ژنتیکی و کاهش احتمال رد پیوند از مهم‌ترین مزیت‌های سلول‌های بنیادی خون بند ناف است. اکنون بیماری‌هایی که منشأ خونی دارند مانند انواع سرطان‌های خون، کم‌خونی‌های مادرزادی و بعضی از بیماری‌های نقص ایمنی با استفاده از این سلول‌ها قابل‌درمان هستند. بر این اساس بانک‌های خون بند ناف در سراسر دنیا شکل‌گرفته و راه‌اندازی شده است. ما هم با همین هدف شرکت فناوری بن‌یاخته‌های رویان را راه‌اندازی کردیم. در این شرکت با همکاری 29 دفتر نمایندگی در استان‌های مختلف در سطح کشور، خون بند ناف را از استان‌های مختلف جمع‌آوری می‌کنیم. ذخیره‌سازی خون بند ناف در حال حاضر در تهران انجام می‌شود. تاکنون در این بانک حدود 88 هزار نمونه خون بند ناف جمع‌آوری‌شده است. در بانک خون بندناف رویان بزرگ‌ترین ظرفیت سلولی در کشورهای خاورمیانه وجود دارد.
آیا ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون بند ناف در این بانک بر اساس استانداردهای بین‌المللی انجام می‌شود؟
استانداردی به‌عنوان Fact Net Cord در بانک‌های خون بند ناف مطرح است که استاندارد ذخیره‌سازی خون بند ناف را مشخص کرده است. علاوه بر این در کشور ما استاندارد ملی ذخیره‌سازی خون بند ناف تدوین‌شده است که در بانک خون بند ناف رویان این استاندارد هم رعایت می‌شود. فراتر از این، استاندارد دیگری به نام AABP نیز مطرح است که بسیار سخت‌گیرانه است. این استاندارد برای بانک‌های خون بندناف و بانک‌های ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی اعمال می‌شود. ما اکنون در حال پیاده‌سازی این استاندارد در بانک خون بندناف رویان هستیم و امیدواریم در آینده‌ای نزدیک بتوانیم تأییدیه این استاندارد را هم برای نمونه‌هایی که در شرکت فناوری بن‌یاخته‌های رویان ذخیره و نگهداری می‌شود، اخذ کنیم.
برای درمان کدام گروه از بیماری‌ها می‌توان از پیوند سلول‌های بنیادی خون بند ناف استفاده کرد؟
سلول‌های بنیادی که در خون بند ناف وجود دارد از نوع سلول‌های بنیادی خون‌ساز است و به همین دلیل از این منبع سلولی بیشتر برای درمان بیماری‌هایی استفاده می‌شود که منشأ خونی دارند. بر این اساس می‌توان از سلول‌های بنیادی خون بندناف برای درمان انواع تالاسمی، سرطان‌های خونی، بیماری‌های نقص سیستم ایمنی، کم‌خونی‌های مادرزادی و همچنین بدخیمی‌های خونی استفاده کرد و از پیوند سلول‌های بنیادی خون بند ناف بیشتر برای درمان این گروه از بیماری‌ها استفاده‌شده است؛ اما گفته می‌شود بر اساس مطالعات انجام‌شده پتانسیل درمان بیش از 80 بیماری با استفاده از سلول‌های بنیادی وجود دارد. اگرچه در حال حاضر بیشتر برای درمان بیماری‌های با منشأ خونی از این روش استفاده می‌شود اما در کارآزمایی‌های بالینی برای بیماری‌های عصبی مانند فلج مغزی اطفال و بیماری اوتیسم با بهره‌گیری از روش پیوند سلول‌های بنیادی خون بند ناف در حال تحقیق هستیم و امیدواریم بعد از تکمیل فازهای اول و دوم کارآزمایی‌های بالینی بر روی گروهی از بیماران مبتلابه فلج مغزی یا CP و گروهی از بیماران مبتلابه اوتیسم بتوانیم برای این گروه از بیماران نیز خدمات سلول‌درمانی ارائه کنیم. تاکنون حدود 20 پیوند از نمونه‌های خون بند ناف در رویان انجام‌شده است و 4 طرح کار آزمایی بالینی برای بیماری‌های فلج مغزی کودکان، اوتیسم، دیستروفی عضلانی و آسیبهای مغزی در حال برنامه‌ریزی و اجرا است.
پدر و مادرهایی که در آستانه تولد فرزند هستند از چند ماه پیش از تولد فرزندشان باید برای انجام مقدمات ذخیره‌سازی خون بند ناف فرزندشان در بانک خون بند ناف اقدام کنند؟
اصل کار در ماه آخر بارداری انجام می‌شود. به‌عبارت‌دیگر خانواده‌هایی که در آستانه تولد فرزند هستند اگر قصد داشته باشند خون بندناف فرزندشان را در بانک خون بندناف ذخیره کنند باید در ماه آخر بارداری با بانک خون بندناف تماس بگیرند. البته اکنون مراحل ثبت‌نام در بانک خون بندناف به شیوه اینترنتی انجام می‌شود و به مراجعه حضوری نیازی نیست. متقاضیان می‌توانند برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره این فرایند به سامانه شرکت فناوری بن‌یاخته‌های رویان مراجعه کنند. بررسی‌های ما برای بررسی امکان ذخیره‌سازی خون بند ناف یک هفته پیش از زایمان انجام می‌شود. افراد متقاضی باید در این زمینه مطالعه‌ای داشته باشند تا از شرایطی که برای امکان ذخیره‌سازی خون بند ناف در نظر گرفته می‌شود مطلع شوند و اطلاعات لازم در این زمینه را به دست آورند. ابتلا به بعضی بیماری‌ها و همچنین وجود سابقه گروهی از بیماری‌ها در مادر یا مصرف داروهای خاص توسط مادر موجب می‌شود امکان جمع‌آوری و ذخیره خون بند ناف وجود نداشته باشد. خانواده‌هایی که متقاضی ذخیره خون بند ناف فرزندشان هستند نباید از موارد منع قرارداد برخوردار باشند. اگر بررسی‌ها نشان دهد مشکلی برای عقد قرارداد وجود ندارد کارشناسان ما شبانه‌روزی در این مرکز حضور دارند و زمان زایمان در هر بیمارستانی که نوزاد متقاضی متولد می‌شود، حضور پیدا می‌کنند و خون‌گیری را انجام می‌دهند. پس از خون‌گیری در مدت‌زمان کمتر از 24 ساعت نمونه به بانک خون منتقل می‌شود و در آزمایشگاه بانک خون، سلول‌های بنیادی از نمونه جداسازی می‌شود.
هزینه این کار چقدر است؟
خدمات بانک خون بندناف در سطح دنیا از خدمات گران‌قیمت است. در کشورهای اطراف این هزینه حدود 3000 تا 3500 دلار است که در بعضی کشورها به 4000 دلار هم می‌رسد. ما در رویان تلاش کرده‌ایم بتوانیم هزینه این خدمات را به 2 میلیون و 500 هزار تومان برسانیم. خانواده‌هایی که نتوانند این هزینه را یکجا پرداخت کنند می‌توانند این مبلغ را در چند قسط پرداخت کنند. همچنین برای خانواده‌هایی که فرزند مبتلابه بیماری‌های خونی مانند تالاسمی یا سرطان خون دارند یا در معرض خطر ابتلا به این گروه از بیماری‌ها قرار دارند تخفیف‌های خاصی در نظر گرفته‌شده است. این گروه از افراد می‌توانند با استفاده از تسهیلات و شرایط خاصی که برای آن‌ها در نظر گرفته‌ایم از خدمات بانک خون بندناف استفاده کنند. علاوه بر هزینه اولیه مبلغی نیز به‌عنوان شارژ سالیانه برای نگهداری نمونه دریافت می‌شود که 120هزار تومان در سال است و از سال دوم دریافت می‌شود.
آیا ممکن است برای بعضی افراد امکان ذخیره خون بند ناف وجود نداشته باشد؟
عوامل متعددی موجب می‌شود که امکان ذخیره خون بند ناف وجود نداشته باشد. برای مثال ممکن است مادر به دلیل مصرف بعضی داروها یا ابتلا به بعضی بیماری‌های ویروسی در طول زندگی با شرایط خاصی مواجه شود که مانعی برای ذخیره نمونه خون بند ناف نوزاد باشد. در این شرایط نمی‌توانیم خون بند ناف را بر اساس شرایط استاندارد دریافت و نگهداری کنیم. ممکن است بر اساس شرایط مادر منعی برای قرارداد نگهداری نمونه خون بند ناف وجود نداشته باشد اما نمونه خونی که از بند ناف نوزاد گرفته می‌شود از حجم کافی برخوردار نباشد. در نمونه خونی که از بند ناف نوزاد گرفته می‌شود حداقل 400 تا 600 میلیون سلول باید وجود داشته باشد تا نمونه خون بند ناف برای ذخیره‌سازی مناسب تلقی شود. بر این اساس اگر به هر دلیلی اعم از اندازه یا طول بند ناف یا جثه نوزاد متولدشده و روش زایمان، حجم خون دریافت شده کافی نباشد قرارداد ما با متقاضی فسخ خواهد شد. اگر این موارد برای منع قرارداد وجود داشت خانواده‌ها نباید احساس نگرانی کنند. در این شرایط هیچ مشکلی مادر یا فرزند را تهدید نمی‌کند بلکه مشکل از کافی نبودن حجم نمونه خون ناشی می‌شود که موجب خواهد شد نمونه بر اساس استانداردهای مشخص‌شده از حجم کافی برخوردار نباشد و برای فریز مناسب تلقی نشود.
نمونه‌ای که در بانک خون بندناف ذخیره می‌شود تا چه مدت‌زمانی قابل نگهداری است؟
بر اساس استانداردهای موجود ما نمونه‌ها را در تانک‌های ذخیره نیتروژن در دمای 196 درجه سانتی‌گراد زیر صفر نگهداری می‌کنیم. ازنظر علمی اگر سلولی در این دما نگهداری شود برای مدت‌زمان نامحدود قابل نگهداری است؛ اما بر اساس استانداردهای تدوین‌شده در حال حاضر یک بازه زمانی 20ساله برای نگهداری نمونه‌ها در بانک خون بند ناف نظر گرفته‌شده است. شاید علت انتخاب این بازه زمانی این باشد که از زمان راه‌اندازی بانک‌های خون بند ناف در دنیا بیش از 20سال نگذشته است. پس از گذشت 20سال از تأسیس نخستین بانک‌های خون بند ناف در دنیا، نمونه‌های ذخیره‌شده در این بانک‌ها بررسی‌شده‌اند و بررسی‌ها نشان داده است که این نمونه‌ها از کیفیت مناسب برای پیوند برخوردار است؛ بنابراین گفته می‌شود نگهداری سلول‌ها برای یک دوره زمانی 20ساله مشکلی ندارد. باید باگذشت زمان و کسب تجربه بیشتر در سال‌های آینده کیفیت نمونه‌های ذخیره‌شده بررسی شود تا ببینیم آیا در دوره‌های زمانی طولانی‌تر کیفیت نمونه‌ها همچنان برای پیوند مناسب است یا خیر. در شرایطی که در بازه‌های زمانی طولانی‌تر کیفیت نمونه‌ها همچنان مناسب باشد می‌توان نمونه‌ها را برای مدت‌زمان طولانی‌تر و حتی تا 30سال هم نگهداری کرد؛ اما بر اساس استانداردها، آنچه در حال حاضر در تعهد ما است نگهداری سلول‌ها در بانک خون بند ناف برای یک دوره زمانی 20ساله است.
آیا نمونه نگهداری شده در بانک خون بند ناف فقط برای نوزاد قابل‌استفاده است یا اطرافیان او هم می‌توانند در درمان بیماری از این گروه از سلول‌های بنیادی استفاده کنند؟
به نکته مهمی اشاره شد. واقعیت این است که این سلول‌ها برای هر فردی که تطابق ژنتیکی داشته باشد قابل‌استفاده است. علاوه بر نوزاد متولدشده که نمونه متعلق به خودش است امکان تطابق این نمونه سلول با پدر و مادر 50 درصد و احتمال تطابق نمونه با خواهر یا برادر او 25درصد است. از سوی دیگر با توجه به این‌که سلول‌های خون بند ناف هنوز بلوغ لازم را پیدا نکرده‌اند نیازی نیست که نمونه فرد دهنده با فرد گیرنده تطابق کامل داشته باشد و این از امتیازات نمونه خون بند ناف است. نکته مهمی که باید برای امکان استفاده از سلول‌های بنیادی خون بند ناف برای افراد دیگر به آن توجه داشت این است که هر فردی که ازنظر ژنتیکی با فرد دهنده سلول بنیادی خون بند ناف تطابق داشته باشد می‌تواند از این نمونه استفاده کند. به همین دلیل در سطح دنیا بیشترین پیوندهایی که از سلول‌های بنیادی خون بند ناف انجام می‌شود برای افراد غیر خویشاوند یا به عبارتی افرادی بوده که شاید نمونه اصلاً متعلق به آن‌ها نبوده است اما با توجه به این‌که از تطابق ژنتیکی با فرد دهنده سلول بنیادی برخوردار بودهاند توانسته‌اند از نمونه خون بند ناف استفاده کنند. این ویژگی مزیت سلول‌های بنیادی خون بند ناف در مقایسه با دیگر منابع سلول‌های بنیادی است.
در سطح دنیا بانک‌های عمومی خون بند ناف نسبت به بانک‌های خصوصی ارجح است. تفاوت بانک‌های خصوصی و عمومی در چیست؟
شرکت فناوری بن‌یاخته‌های رویان به‌عنوان یک بانک هیبرید فعالیت می‌کند. به‌عبارت‌دیگر بانک خون بند ناف رویان علاوه بر بانک خصوصی به‌عنوان یک بانک عمومی هم فعالیت می‌کند. بانک‌های عمومی باید توسط دولت یا مراکز خیریه حمایت شود. همان‌طور که اشاره کردید سیاست سازمان جهانی بهداشت این است که بانک‌های خون بند ناف عمومی تقویت شود؛ اما متأسفانه در کشور ما به دلیل این‌که اعتبارات محدودی در اختیار بانک‌های عمومی قرارگرفته و در سال‌های گذشته برای توسعه بانک‌های عمومی از طرف دولت یا مراکز خیریه حمایت جدی نشده است، این بانک‌ها تقویت نشده‌اند. البته در یک بازه زمانی در 7 تا 8 سال گذشته از فعالیت بانک‌های عمومی به‌طور محدود حمایت شد اما این حمایت‌ها در حدی بود که توانستیم حدود 3000 نمونه را در بانک عمومی رویان نگهداری کنیم. در مقطعی دیگر نیز با حمایت دولت توانستیم در بانک عمومی خون بند ناف رویان، بخشی از آزمایش‌های ژنتیکی موردنیاز را انجام دهیم. بر این اساس بانک عمومی ما صرفاً با کمک و حمایت بانک خصوصی به فعالیت خود ادامه می‌دهد و به‌عبارت‌دیگر در رویان از درآمد بانک خصوصی برای تقویت بانک عمومی استفاده می‌کنیم. نمونه‌هایی که در بانک‌های عمومی وجود دارد از طرف خانواده‌ها و برای انجام مطالعات و تحقیقات اهدا می‌شود اما در بانک‌های خصوصی نمونه برای خود فرد و با پرداخت هزینه نگهداری، جمع‌آوری و ذخیره می‌شود. تاکنون بیش از 90هزار نمونه در بانک عمومی و خصوصی رویان ذخیره و نگهداری شده است که بالاترین ظرفیت نگهداری در خاورمیانه است. علاوه بر این 40نمونه نیز از کشورهای عراق و امارات جمع‌آوری‌شده است.
آیا برای استفاده از این توانمندی به‌منظور توسعه گردشگری سلامت در این حوزه برنامه‌ای در نظر گرفته‌اید؟
یکی از فعالیت‌های شرکت فناوری بن‌یاخته‌های رویان گردشگری سلامت یا توریسم‌درمانی است. کشورهای کویت، عمان، عراق، تاجیکستان و کشورهای آسیای میانه جمعیت هدف ما هستند و ما در این حوزه فعالیت‌های جدی را آغاز کرده‌ایم. با کشورهای عمان، عراق، لبنان و آذربایجان تفاهم‌نامه‌هایی را امضا کرده‌ایم تا خدمات خون بند ناف را به آن‌ها ارائه کنیم. دانش ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی در کشور ما کاملاً بومی است و امکان ارائه خدمات انتقال دانش فنی به کشورهای همسایه وجود دارد. اکنون با ایجاد دفتری در کردستان عراق امکان ذخیره و نگهداری نمونه خون بند ناف برای متقاضیان این مناطق فراهم‌شده است. این دفتر باهدف ارائه خدمات به کشورهای همسایه راه‌اندازی شده است. البته اکنون نمونه‌های جمع‌آوری‌شده در داخل کشور نگهداری می‌شود. ما در منطقه در این زمینه رتبه اول را داریم.
گفت‌وگو: فرانک فراهانی
No tags for this post.