موازی‌کاری و حتی رقابت بین بعضی از نهادهای علمی و دانشگاهی کشور یکی از آفت های جدی به حساب می‌آید. در حوزه فضایی هم این اتفاق در ساخت ماهواره رخ داده و دانشگاه‌های علم‌وصنعت، صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر و صنعتی مالک‌اشتر طی سالهای گذشته همگی به طراحی و ساخت ماهواره‌های کوچک سنجش‌ازدور پرداخته اند.آن هم در شرایطی که ماهواره‌های ساخته‌شده در دانشگاه‌ها همگی در یک سطح فناوری هستند. البته دانشگاهیان اعتقاد دارند مشکل از آنها نبوده و آنها کاری را کرده‌اند که برایشان منافعی به دنبال داشته یا از ایشان درخواست شده است.
مشکلات اصلی
ماهواره‌های دانشگاهی، در بسیاری از کشورهای دنیا برای آموزش نیروهای ورزیده و تأمین منابع انسانی بخش فضایی انجام می‌شوند. در کشور ما نیز دانشگاه‌ها، مسافرینی بودند که از میانه راه به کاروان توسعه فضایی کشور پیوستند؛ با این تفاوت که موضوع ساده آموزش توسط پروژه ماهواره‌های دانشگاهی پس از مدتی از مسیر اصلی خود خارج و به حاشیه کشیده شد و این امر نقدهای فراوانی را از سوی کارشناسان به دنبال داشت.
هیچکس مخالف ورود دانشگاه‌ها به حوزه فضایی نیست، اما عده کثیری، روش در پیش گرفته‌شده را ناکارآمد می‌دانند. در حال حاضر، هر یک از دانشگاه‌ها به صورت جداگانه به ساخت پلتفرم ماهواره‌ای خود می‌پردازند و ادعا می‌شود رسیدن به پلتفرم‌های صنعتی با ماموریت‌های تجاری، هدف نهایی این فعالیت‌هاست.
در این میان حتی باوری ایجاد شد که دانشگاه‌ها نقشی محوری در عرصه ساخت ماهواره‌های صنعتی و تجاری دارند که این باور منجر به تصویب چند پروژه از سوی برخی نهادها و ایجاد آشفتگی در مسیر حرکت دانشگاه‌ها و موازی‌کاری بین نهادها شد.
یکی از دلایل انتقاد کارشناسان به پروژه‌های طراحی و ساخت ماهواره‌های سنجش از دور در دانشگاه‌ها این بود که این پروژه‌ها رقابت شدیدی بین دانشگاه‌های کشور ایجاد کرد؛ به گونه‌ای که هر دانشگاه وارد عرصه ساخت و تولید فضاپیما شد تا به این ترتیب نام و نشان خود را به فضا بفرستد؛ اما مساله فقط یک رقابت بین دانشگاهی نبود بلکه شرایط به نحوی پیش رفت که به جای ارتباط مناسب صنعت و دانشگاه، دانشگاه به رقیب اصلی صنعت تبدیل شد. در حالی که توانمندی‌ها و زیرساخت‌های بسیار مناسبی در تولید ماهواره‌ها در بخش خصوصی و دولتی کشور وجود داشت، بعضی از دانشگاه‌ها در این عرصه رقابت موفق تر بودند و توانستند بودجه‌های فضایی را در این حوزه به طرف خود جذب کنند.
البته بعضی از فعالان دانشگاهی و مسئولان فضایی هم، اتفاقات رخ‌داده در حوزه طراحی و ساخت فضاپیما و ماهواره را این‌گونه توجیه می‌کنند که هدف اصلی، ساخت یک محصول تجاری و صنعتی نبوده است بلکه چنین پروژه‌هایی در دانشگاه‌ها تعریف شده‌اند تا نیروی انسانی آموزش دیده و ساختارهای پژوهشی قدرتمند ایجاد شوند. در پاسخ باید گفت تربیت نیروی ورزیده برای بخش فضایی کشور در حالی هدف اصلی نامیده می‌شود که متاسفانه بخش اعظمی از نیروهای زبده حاصل این پروژه‌ها بعد از پایان دوره‌های تحصیلی و پژوهشی از کشور خارج شده یا در صنایع غیرفضایی مشغول به کار هستند. دلیل این اتفاق هم این است که متاسفانه دانشگاه‌های کشور توانایی حفظ و هدایت خروجی‌های انسانی خود را به بخش فضایی ندارند.
راه حل جدید
بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند وظیفه اصلی دانشگاه‌ها، تربیت نیروی انسانی و پس از آن توسعه فناوری است. در حوزه فناوری فضایی هم خیلی‌ها اعتقاد دارند اصلاً نیازی نبود آن‌طور که رخ داد، از دانشگاه‌ها خواسته شود تا به حوزه طراحی و ساخت فضاپیما یا ماهواره وارد شوند. حتی نتایج چندین نظرسنجی نیز نشان می‌دهد که خبرگان فضایی اولویت دوم دانشگاه‌ها را بعد از آموزش و توسعه منابع انسانی (که همواره به عنوان اصلی‌ترین هدف دانشگاه‌ها یاد می‌شود)، توسعه فناوری فضایی (طراحی و ساخت زیرسیستم‌ها) مدنظر دارند. کارشناسان بر بهره‌برداری از علم و دانش جهت توسعه فناوری و تمرکز بر تحقیقات غیر بنیادی این حوزه بدون ورود به حوزه ساخت تاکید دارند.
به باور بعضی از کارشناسان نیز، فارغ از اینکه چنین هدف‌گذاری نامتناسب با ماموریت دانشگاه‌هاست، موازی‌کاری که به ساخت پلتفرم‌های متعدد سطح پایین منتهی می‌شود، تنها اتلاف بودجه و وقت است. تشکیل کنسرسیوم دانشگاهی راه حل جدیدی است که «حسن روحانی» در روز ملی فناوری فضایی برای حل این مشکل پیشنهاد کرد.
این پیشنهاد به منظور ایجاد تقسیم کار میان دانشگاه‌ها داده شده است و احتمالا هدف اصلی، توسعه یک پلتفرم تحقیقاتی مشترک دانشگاهی است که به موجب آن دانشگاه‌ها به جای تلاش برای ساخت ماهواره‌ای صنعتی، تلاش خواهند کرد با فعالیت روی یک ماهواره تحقیقاتی مشترک، به تحقیق و توسعه درباره زیرسامانه‌های فضایی بپردازند.
یک ایده، یک متولی و ده‌ها هدف کاربردی
در این میان، پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم با توجه به تجربه و جایگاه ویژه خود در حوزه فضایی، می‌تواند محوریت تشکیل این کنسرسیوم را بر عهده گیرد.
علاوه بر این، توسعه کاربردهای سامانه‌های فضایی، از قبیل سامانه پایش محصولات کشاورزی یا پایش آلودگی و از این قبیل نیز می‌تواند موضوعات کاری بسیار جذابی برای دانشگاه‌ها باشد، به‌ویژه آنکه شواهد نشان می‌دهد هم‌اکنون در دانشگاه‌های مختلف، تجربیات ارزنده‌ای در این زمینه انباشته شده است.
تشعشعات فضایی که یکی از گلوگاه‌های فناوری فضایی در ایران است نیز یکی از مهم‌ترین موضوعاتی خواهد بود که احتمالا به دلیل جذابیت‌های علمی مورد توجه کنسرسیوم دانشگاهی قرار خواهد گرفت. همچنین در صورتیکه این کنسرسیوم بتواند ارتباطات خود را با شرکت‌های دانش‌بنیان بخش خصوصی (از جمله شرکت‌های عضو اتحادیه صنایع هوایی و فضایی ایران)، گسترش دهد قادر است نقش دفاتر تحقیق و توسعه آنها را بر عهده گرفته و نیازمندی‌های آنها را برای ساخت سامانه‌های پیشرفته برطرف کند و از این راه به کسب درآمدهای واقعی مبتنی بر تولید دانش بپردازد.
عباس خاراباف/ کارشناس مهندسی هوافضا
No tags for this post.