دکتر جم‌زاد همچنین عضو هیئت تحریریه و دبیر تخصصی دو مجله در زمینه گیاهان داروئی و طبیعت ایران می‌باشد و از وی که دارای آثار ارزشمندی در حوزه گیاه‌شناسی است، تاکنون 9 کتاب و بیش از 60 مقاله علمی و پژوهشی به چاپ رسیده است. در ادامه گفتگوی سیناپرس با ایشان به عنوان استاد هفته را می‌خوانید.
برای شروع مختصری از بیوگرافی خود را بیان کرده و بفرمایید که چگونه وارد حوزه گیاه‌شناسی شدید و این زمینه علمی چه جذابیتی برای شما داشت؟
زیبا جم‌زاد هستم؛ متولد سال 1329 در شهرستان رودسر استان گیلان. تحصیلاتم را در مقطع کارشناسی در رشته زیست‌شناسی در دانشسرای عالی پشت سر گذاشتم و مدرک کارشناسی خود را در سال 1352 گرفتم. من در سال 1368 از مقطع کارشناسی ارشد رشته علوم گیاهی در دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شدم و در سال 1380 نیز مدرک دکتری‌ام را در رشته گیاه‌شناسی از دانشگاه لندن دریافت کردم.
من بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی از دوره کارشناسی به عنوان کارشناس در باغ گیاه‌شناسی استخدام شدم و این درست زمانی بود که این باغ تازه شروع به کار کرده و قرار بود طراحی‌های صورت گرفته برای آن پیاده‌سازی شود.
سیستماتیک ملکولی یکی از روش‌های مدرن است که من در دوره دکتری با آن آشنا شدم. این روش بسیار برای من جاذبه داشت؛ چون دنیای ناشناخته‌ای از گیاهان را پیش روی ما می‌گذارد که خیلی وقت‌ها باورکردنی نیست.
در آن زمان رشته زیست‌شناسی که من در آن تحصیل کرده بودم شامل دو زیرشاخه جانوری و گیاهی بود. با توجه به این که من همواره به طبیعت و گیاه علاقه‌مند بوده‌ام، از همان ابتدا که رشته زیست‌شناسی را انتخاب کردم بیشتر به بخش گیاه‌شناسی گرایش داشتم. این علاقه‌مندی با گردش‌های علمی که در دانشگاه به همراه اساتید داشتیم بیشتر هم شد. این گونه بود که وقتی اطلاعیه جذب نیرو در باغ گیاه‌شناسی را در روزنامه دیدم فکر کردم این همان جایی است که من دوست دارم در آن کار کنم.
وقتی هم که در باغ گیاه‌شناسی مشغول به کار شدم دیدم که این کار واقعا من را راضی می‌کند؛ چون امکان شناختن ناشناخته‌ها را به من می‌داد و آدم هر روز می‌توانست چیز جدیدی در رابطه با گیاهان یاد بگیرد. بنابراین هر روز علاقه‌ام به این رشته بیشتر شد و این آغازی شد برای فعالیت‌های بعدی من در این زمینه. در مجموع علاقه‌ام به طبیعت و گیاهان و همچنین علاقه زیادی که به یادگیری مطالب جدید، انجام کارهای تحقیقاتی و فعالیت‌های دارای ارزش علمی داشتم، زمینه فعالیت من در این حوزه شد.
توصیف شما از جایگاه و اهمیت این رشته چیست؟
رشته گیاه‌شناسی اساس و پایه بسیای از علوم مرتبط با منابع طبیعی است. اگر شما بخواهید در هر رشته‌ای از منابع طبیعی کار کنید باید ابتدا اطلاعاتی پایه‌ای از گیاه‌شناسی داشته باشید. رشته علوم گیاهی نیز خود یک رشته بسیار وسیع با زیرشاخه‌های فراوان است و هر کسی می‌تواند، در صورت علاقه، به طور تخصصی در یک زمینه و گروه از این رشته کار کند.
به طور مثال «سیستماتیک گیاهی» یا «رده‌بندی گیاهی» یکی از این شاخه‌هاست که در آن تقسیم‌بندی گروهی گیاهان و عناصر مشترک و متفاوت خانواده‌های گیاهی، اینکه در هر خانواده گیاهی چه جنس‌ها و گونه‌هایی وجود دارد که با همدیگر قرابت دارند، هویت گیاهان، چگونگی رشد گیاهان در رویشگاه‌های طبیعی آنها و … مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
این شاخه در واقع پاسخگوی علاقه‌مندی و نیازهای من در حوزه گیاه‌شناسی بود. این زمینه این فرصت را به من می‌داد که علاوه بر شناخت گونه‌های گیاهان، آنها را در باغ گیاه‌شناسی کاشته و روند رشد و استقرار آنها را بررسی کنم. یکی دیگر از امکاناتی که این رشته فراهم می‌کند این است که می‌توان برای طراحی و فضاسازی با استفاده از گیاهان و همچنین پیاده کردن یک الگو از طبیعت در باغ، از این رشته کمک گرفت.
امروزه به واسطه تخصصی‌ترشدن علوم، زمینه‌های مختلف تحقیقاتی نیز در هر رشته به وجود آمده است. به عنوان مثال در رشته گیاه‌شناسی سیستماتیک، علاوه بر وجود برخی روش‌های کلاسیک برای شناختن گیاهان، حالا روش‌های مدرنی هم به وجود آمده که به کمک آنها می‌توانیم گیاهان را شناسایی و روابط تکاملی آنها را تفسیر کنیم و اطلاعاتی در رابطه با خویشاوندی و گرایش‌هایی که آن گیاهان در طول زمان داشته‌اند به دست بیاوریم. سیستماتیک ملکولی یکی از روش‌های مدرن است که من در دوره دکتری با آن آشنا شدم. این روش بسیار برای من جاذبه داشت؛ چون دنیای ناشناخته‌ای از گیاهان را پیش روی ما می‌گذارد که خیلی وقت‌ها باورکردنی نیست. در واقع تصورش را هم نمی‌توان کرد که چنین نظمی در گیاهان وجود دارد و این به ما نشان می‌دهد که طبیعت و خالق هستی چه نظم سازمان یافته‌ای برای گیاهان تعریف کرده و چه سامان شگفت‌انگیزی به تفاوت‌های موجود در گیاهان داده و اینکه چقدر همه چیز استادانه و ماهرانه طراحی شده است.
ایران در سال‌های اخیر و به خصوص در دو سه دهه گذشته پیشرفت‌های خوبی در زمینه علم گیاه‌شناسی داشته و کارهای بسیار خوبی، چه در سطح مؤسسات تحقیقاتی و چه در دانشگاه‌ها، در این زمینه انجام شده است.
نقاط قوت و ضعف ما در این حوزه از علم چیست و چه چالش‌هایی پیش روی اساتید و پژوهشگران و کسانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند وجود دارد؟
البته ایران در سال‌های اخیر و به خصوص در دو سه دهه گذشته پیشرفت‌های خوبی در زمینه علم گیاه‌شناسی داشته و کارهای بسیار خوبی، چه در سطح مؤسسات تحقیقاتی و چه در دانشگاه‌ها، در این زمینه انجام شده است.
ارتباطاتی که با سایر مراکز علمی در دیگر کشورها برقرار است این امکان را به دانشجویان می‌دهد که به فرصت‌های مطالعاتی بروند و با علم روز آشنا شوند و اطلاعات خودشان را افزایش دهند. بنابراین من فکر می‌کنم توانمندی‌ها و نقاط قوت بیشتر از نقاط ضعف است.
نقاط ضعف در این رشته، مانند سایر رشته‌ها، به خصوص در سال‌های اخیر، مربوط به منابع مالی است. کمبود منابع مالی برای انجام کارها و تحقیقات گسترده‌تر و همچنین تعریف کار جدید و انتشار یافته‌ها ما را با مشکل روبرو می‌سازد. به نظر من این تنها چالشی است که وجود داشته و از نظر توان علمی و توان کاری من مشکلی نمی‌بینم؛ به خصوص که در این دوره ارتباطات بین‌المللی از طریق اینترنت و فضای مجازی خیلی آسان شده و این امکان پدید آمده که ما از درون منزل خودمان به منابع علمی و کتابخانه‌های جهان دسترسی پیدا کنیم. خوشبختانه مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی نیز این امکانات را برای دانشجویان و اساتید و پژوهشگران فراهم کرده‌اند که بتوانند به منابع علمی جهان دسترسی داشته باشند و از کتابخانه‌های آنلاین بین‌المللی استفاده کنند.
وضعیت پژوهش را در حوزه گیاه‌شناسی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به نظر من وضعیت پژوهش در این رشته خوب است. البته اگر امکانات مالی باشد بهتر می‌شود کار کرد. همچنین در صورت وجود امکانات مالی، پژوهشگران فرصت سفر به مراکز علمی جهان، به رویشگاه‌های طبیعی در کشورهای همسایه و سایر کشورها، برای شناخت هر چه بیشتر محیط طبیعی آنها را خواهند داشت. چنین سفرهایی امکان وسیع‌تر شدن ارتباطات پژوهشگران در زمینه کاری با سایر کشورها را به وجود می‌آورد و موجب می‌شود که تنها محدود به ایران نباشند. انتظار ما این است که هر یک از پژوهشگران و اساتید ما، به واسطه گستردگی اطلاعات و فعالیت‌های پژوهشی‌شان، به یک چهره بین‌المللی بدل شوند.
من فکر می‌کنم کارنامه گیاه‌شناسی ما مثبت است. به نظر من گیاه‌شناسی یکی از رشته‌هایی است که در ایران خوب کار شده و این فعالیت‌ها در سطح جهانی هم بازتاب خوبی داشته است.
آیا در مورد گیاه‌شناسی ایران در حد قابل قبولی کار انجام شده است؟
بله، من فکر می‌کنم کارنامه گیاه‌شناسی ما مثبت است. به نظر من گیاه‌شناسی یکی از رشته‌هایی است که در ایران خوب کار شده و این فعالیت‌ها در سطح جهانی هم بازتاب خوبی داشته است.
اشاره‌ای هم به آثار و فعالیت‌های علمی‌تان داشته باشید؟
فعالیت‌های علمی من با ورودم به باغ گیاه‌شناسی آغاز شد. وقتی که من در سال 52 همکاری‌ام را با باغ گیاه‌شناسی آغاز کردم تعداد محدودی از کارهای زیربنایی آن، از جمله ایجاد پوشش بادشکن، ایجاد نهالستان، به عنوان مکانی برای کاشت اولیه و تکثیر گیاهان جهت آماده کردن برای ورود به باغ، انجام شده بود. در طول بیش از 40 سال گذشته من تقریبا در بیشتر مراحل توسعه باغ که شامل ایجاد کلکسیون‌ها و طراحی آنها و هدایت پروژه‌ها بوده نقش فعالی داشته‌ام و بیش از 20 سال در سطوح مدیریتی این مجموعه خدمت کرده‌ام. بنابراین یکی از فعالیت‌های شاخص من توسعه و تکمیل باغ گیاه‌شناسی ملی ایران بوده است و هم اکنون نیز مشغول به کار در این مجموعه هستم.
بخش دوم فعالیت من در زمینه مطالعه فلور ایران بوده است. فلور اصطلاحا به مجموعه گیاهان یک منطقه گفته می‌شود و مطالعه فلور در واقع نوعی مطالعه سیستماتیک گیاهی است. کار من در این زمینه به طور تخصصی بر پنج خانواده گیاهی ایران متمرکز بوده که مهمترین آنها خانواده نعنا است. نعناییان یکی از خانواده‌های بزرگ گیاهان هستند که تعداد گونه‌های آن در ایران به نزدیک به 500 گونه و واحدهای تحت گونه می‌رسد. من همه این گونه‌ها را در هرباریوم مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع مورد شناسایی قرار داده‌ام. همچنین به هرباریوم‌های مختلف، چه در ایران و چه در اروپا و مناطقی که این گیاهان رویش دارند، سفر کرده‌ام و ماحصل این تلاش و پیگیری که 10 سال به طول انجامید، طی سه سال در قالب کتاب فلور ایران که حجمی بالغ بر هزار صفحه دارد، تألیف شد. این کتاب در سال 1392 برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.
نقاط ضعف در این رشته، مانند سایر رشته‌ها، به خصوص در سال‌های اخیر، مربوط به منابع مالی است. کمبود منابع مالی برای انجام کارها و تحقیقات گسترده‌تر و همچنین تعریف کار جدید و انتشار یافته‌ها ما را با مشکل روبرو می‌سازد. به نظر من این تنها چالشی است که وجود داشته و از نظر توان علمی و توان کاری من مشکلی نمی‌بینم
من همچنین در نتیجه مطالعاتی که در زمینه گیاه‌شناسی داشته‌ام موفق شده‌ام 59 گیاه جدید را برای دنیا معرفی کنم و شرح بدهم. می‌دانید که هر گونه گیاهی در علم گیاه‌شناسی دارای یک نام علمی به زبان لاتین است که از دو جزء تشکیل شده است؛ نام جنس و نام گونه. این نام در کتاب‌های فلور کشورها و مناطق مختلف یکسان است. زمانی که من فلور ایران را مطالعه می‌کردم در مطالعاتم به تعدادی گیاهان برخوردم که تاکنون کسی آنها را شناسایی نکرده و به نام خاصی شناخته نشده بود. من 59 گونه از این گیاهان را که برای علم گیاه‌شناسی شناخته شده نبود، به نوعی کشف کردم و با نامگذاری آنها و شرح و توصیف ویژگی‌های‌شان، آنها را معرفی کردم. این معرفی معمولا با یک مقاله علمی انجام می‌شود و به این ترتیب اسامی این گیاهان کشف شده در ایندکس‌های بین‌المللی ثبت شده‌اند و حالا در فهرست بین‌المللی سایت IPNIوجود دارند.
طبق قانون نام پژوهشگری که گیاهی را کشف می‌کند و شرح می‌دهد، بعد از نام علمی آن گیاه می‌آید واین نشان می‌دهد که این گیاه را چه کسی نامگذاری کرده و شرح داده است.
همچنین من 22 گونه جدید را که وجودشان در کشورهای دیگر گزارش شده اما در ایران تایید نشده بود، کشف کردم و به این ترتیب آنها را بر فلور ایران افزودم.
بخش دیگری از فعالیت‌های من در انجام طرح‌های تحقیقاتی قابل دسته‌بندی است. یکی از این طرح‌ها، طرح ملی جمع‌آوری و شناسایی فلور استان‌های کشور و تشکیل هرباریوم‌های استانی بود که من به عنوان هماهنگ‌کننده این طرح ملی فعالیت داشتم. اجرای این طرح منجر به تشکیل 20 هرباریوم در استان‌های مختلف کشور شد. هرباریوم، موزه‌ای از گیاهان خشک است. روند کار چنین بود که همکاران ما یا در واقع مجریان زیر پروژه‌ها، تحت نظارت و هماهنگی من، گیاهان استان‌های خود را جمع‌آوری و شناسایی کرده و در هر استان یک هرباریوم یا موزه گیاهان خشک تشکیل شد. در حال حاضر با وجود این هرباریوم‌های استانی، ما چیزی حدود 120 هزار نمونه گیاهی داریم که در واقع به عنوان مستندات علمی می‌توانند مورد استفاده قرار بگیرند و نشان می‌دهند که هر استان چه پوشش گیاهی و چه گونه‌ها گیاهی دارد.
به دنبال آن، پروژه جدیدی هم به نام تهیه فلورهای استانی شروع شده است. در این پروژه جدید بر اساس نمونه‌هایی که در هر استان جمع‌آوری شده، فلور آن استان نیز تهیه خواهد شد. این طرحی تا کنون در 4 استان عملی شده و در استان‌های دیگر نیز در دست اجراست.
در صورت وجود امکانات مالی، پژوهشگران فرصت سفر به مراکز علمی جهان، به رویشگاه‌های طبیعی در کشورهای همسایه و سایر کشورها، برای شناخت هر چه بیشتر محیط طبیعی آنها را خواهند داشت.
برنامه کاری آینده‌تان چیست؟
من در زمینه سیستماتیک ملکولی و شناسایی گیاهان و قرابت‌های آنها هنوز کارهایی ناتمامی دارم. همچنین در رابطه با خانواده نعنا همچنان مشغول کار و تحقیق هستم. در واقع به دنبال شناسایی گیاهان و رده‌بندی فیلوژنتیکی بعضی از جنس‌های گیاهی مهم ایران هستم.
همچنین موضوعی را که به نظرم برای ایران بسیار مهم است و خود من هم علاقه زیادی به آن دارم کار در زمینه جایگاه حفاظتی گونه‌های گیاهی ایران است. حفاظت گیاهان و رویشگاه طبیعی آنها، حوزه مورد علاقه من است که در طرحی مشترک با همکارانم و همچنین همکاران استانی‌ام، در دست انجام داریم. ما تاکنون حدود 32 طرح تعریف کرده‌ایم که هر کدام از این طرح‌ها را یکی از همکاران استانی ما انجام می‌دهند. در این طرح‌ها ما گونه‌های گیاهی ایران را از نظر جمعیت و جایگاه حفاظتی و این که تا چه حد در معرض خطر قرار دارند، مورد بررسی قرار می‌دهیم. در حال حاضر به واسطه جاده‌سازی، شهرسازی، برداشت بی‌رویه از طبیعت، چرای زیاد توسط دام و همچنین به دلیل تغییرات آب و هوایی کلانی که در دنیا دارد اتفاق می‌افتد و کشور ما نیز دچار خشکسالی شده است و رویشگاه‌های طبیعی دارند آسیب می‌بینند. برخی از گونه‌های گیاهی ما نیز ممکن است در این شرایط نتوانند تجدید حیات کنند. ما در طرح اخیر قصد داریم این شرایط را مورد بررسی قرار دهیم.
بنابراین به طور خلاصه باید عرض کنم که من به طور همزمان روی سه موضوع متمرکز و مشغول به کار هستم؛ یکی توسعه باغ گیاه شناسی، دیگری مطالعات سیستماتیکی و فیلوژنتیکی روی خانواده نعنا و مورد آخر حفاظت گونه‌های گیاهی ایران.
بعد از این که طی بررسی‌ها وضعیت یک گیاه را تعیین کردیم برای حفاظت دو روش را پیش رو داریم. یک روش این است که گونه‌های نادر در معرض خطر را به باغ گیاه‌شناسی بیاوریم و در فضای حفاظت‌شده و حمایت‌شده‌ای نگهداری کنیم و بذرهای آن را در بانک ژن نگهداریم. کار دیگری که می‌تواند صورت گیرد آگاه کردن مسئولان ذیربط از نتایج بررسی‌هاست تا اقدامات مناسب را جهت تحت پوشش و حفاظت قرار دادن رویشگاه‌های در معرض آسیب و یا افزایش مناطق تحت حفاظت انجام دهند.
دوست دارم روی سخنم را با خانم‌ها قرار دهم و به آنها توصیه کنم که خیلی کار کنند؛ چون توانمند شدن فقط با کار و تلاش زیاد است. وقتی فردی توانا و دانا بود، کسی نمی‌تواند این خصوصیات را از او بگیرد و یا نادیده بگیرد. او همیشه مطرح خواهد بود و همیشه به او رجوع خواهد شد و در سطوح مختلف اجرایی و مدیریتی از اطلاعاتش استفاده خواهد شد.
اشاره‌ای هم به مهمترین تألیفات‌تان داشته باشید.
من 9 جلد کتاب نوشته‌ام و 63 مقاله تحقیقاتی در مجلات علمی پژوهشی به چاپ رسانده‌ام. سه جلد کتاب هم ترجمه کرده‌ام. مهمترین کتاب من «فلور ایران تیره نعنا» است که برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شده است.
red data book of Iran عنوان یکی دیگر از کتاب‌هایم است که به صورت مشترک با یکی از همکاران تألیف کرده‌ایم و در آن گونه‌های گیاهی بسیار نادر و انحصاری ایران و رویشگاه‌های آنها را معرفی کرده‌ایم. این کتاب هم که به زبان انگلیسی تألیف شده و کتابی پراستناد و مرجع اکثر مقالات حوزه حفاظت است، در سال 1381 برنده جایزه سازمان محیط زیست شد.
یکی دیگر از کتاب‌های من با عنوان «تجربه راهبردی در طراحی منظر و فضای سبز در ایران» به چاپ رسیده است. این کتاب نیز که به صورت مشترک با یکی از همکاران تألیف شده، و در یکی از کنگره‌ها به عنوان کتاب برتر انتخاب شد، در واقع حاصل تجربیات و کارهایی است که در باغ گیاه‌شناسی داشته‌ایم. کتاب‌های دیگر من نیز عموماً در زمینه فلور ایران به چاپ رسیده است.
در پایان توصیه‌تان به علاقه‌مندان این حوزه و این رشته چیست و چه پیشنهاداتی برای مدیران علمی و اجرایی دارید؟
ما باید نیروهای علاقه‌مند به این حوزه را حمایت کرده و امکانات لازم را فراهم کنیم تا بتوانند با فعالیت‌های‌شان بر اطلاعات علمی در کشور بیافزایند. ما بایستی امکان فعالیت آنها را در سطح جهانی و بین‌المللی فراهم کنیم.
با توجه به این که من به عنوان یک خانم برگزیده در حوزه علم انتخاب شده‌ام دوست دارم روی سخنم را با خانم‌ها قرار دهم و به آنها توصیه کنم که خیلی کار کنند؛ چون توانمند شدن فقط با کار و تلاش زیاد است. وقتی فردی توانا و دانا بود، کسی نمی‌تواند این خصوصیات را از او بگیرد و یا نادیده بگیرد. او همیشه مطرح خواهد بود و همیشه به او رجوع خواهد شد و در سطوح مختلف اجرایی و مدیریتی از اطلاعاتش استفاده خواهد شد.
گفتگو: سیدمهدی موسوی
No tags for this post.