جانورانی با والدین ناهمگون

پژوهشگران و دوستداران حیات وحش امروز از دشواری و سردرگمی در شناخت برخی از گونه های گیاهی و جانوری می گویند؛ گونه هایی که در نسخ پیشین کتب راهنما نشانه ای از حضور آنها نیست و روش های معمول شناسایی، آن طور که باید و شاید در مورد آنها مصداق پیدا نمی کند. در این مبحث مختصر قصد بازگشایی پرونده تعدادی از شناخته شده ترین گونه های هیبرید (دورگه) را نه تنها در جهان بلکه در ایران داریم، اما پیش از آن بهتر است نخست هیبریدها را بشناسیم.

زیست شناسان همه زیستمندان اعم از گیاهان و جانوران را به چند گروه اصلی تقسیم بندی می کنند. به عنوان مثال یکی از شناخته شده ترین این گروه ها مهره داران هستند که می توان آنها را به رده های پستانداران، پرندگان، دوزیستان، خزندگان و ماهی ها تفکیک کرد. فرضا رده پستانداران شامل چند راسته، هر راسته دارای چند خانواده، هر خانواده شامل چند جنس و در نهایت هر جنس شامل چند گونه است. گونه را می توان اساس و مبنای تقسیم بندی توصیف کرد. زیرا نام علمی هر موجود زنده هم از آن ریشه می گیرد. از ویژگی های حیوانات یا گیاهان یک گونه آن است که افراد آن در شرایط آزاد و طبیعی می توانند تولیدمثل کنند و بچه های آنها نیز بالطبع قادر به تولیدمثل هستند. در طبیعت مکانیسم هایی وجود دارد که مانع از تمایل یک گونه به گونه دیگر و در نتیجه جفت گیری با آن می شود. اما در هر صورت گاهی اوقات هم این اتفاق پیش می آید که بواسطه آن دو گونه مجزا تولیدمثل کرده و بچه دار می شوند. نکته جالب هم دقیقا همین جاست، زیرا این بچه ها معمولا عقیم هستند. در طبیعت این ویژگی های متمایزکننده میان گونه هاست که مانع زادآوری های غیراصولی می شود. اما فرض کنید که دو جمعیت مختلف به واسطه یک یا چند ویژگی خاص که اغلب هم چندان متمایزکننده نیستند، از یکدیگر جدا شده اند. این امکان و احتمال وجود دارد که این دو جمعیت مختلف بتوانند تولیدمثل کنند. اما ریشه این مساله را باید اغلب در دخالت های انسانی جستجو کرد. برای مثال دخل و تصرفات انسانی اکنون در بیشتر زیستگاه های جانوری از حد و مرز گذشته و همین مساله باعث ایزوله و کوچک تر شدن بسیاری از زیستگاه ها شده است. تحت این شرایط چنانچه یکی از اعضای گونه خاص در فصل تولیدمثل نتواند با یکی از هم گونه های خود جفت گیری کند، آنگاه شرایط برای دورگه زایی بین دو گونه مختلف مهیا می شود.

پرندگان هیبرید

رویت پرندگان هیبرید در طبیعت پدیده ای بسیار نادر است، زیرا این نوع پرندگان اغلب به صورت طبیعی از چرخه حیات محو می شوند. اما جالب است که بدانید، برخی از گونه های پرندگان در ایران به دلیل مشابهت های خاص و همپوشانی زیستگاه ها گاهی با یکدیگر تشکیل هیبرید یا دوررگه ها را می دهند. یک نمونه از این دست را می توان در کبوترسانان و قمری ها سراغ گرفت؛ زیرا مشابهت های ژنتیک خاصی در این پرندگان وجود دارد. به عنوان مثال یاکریم (Streptopelia decaocto) گونه ای از پرندگان ایران و از سایر قمری ها بزرگ تر است که به رنگ شنی صورتی با نیم طوق تیره در پس گردن و سر خاکستری دیده می شود. این پرنده در ایران بومی و فراوان بوده و اغلب در شهرها و مناطق روستایی جنوب، شمال شرق، جنوب شرقی و جنوب غربی به صورت گروهی مشاهده می شود. اما گونه مشابه دیگری هم به نام قمری معمولی (Streptopelia turtur) در ایران وجود دارد که از نظر ظاهری دم کوتاهی دارد و بال هایش نوک تیزتر از یاکریم است. این پرنده، کبوتری کوچک و تیزپرواز است که شکم آن به رنگ صورتی روشن، دم سیاه با حاشیه انتهایی سفید دیده می شود و در مقابل روتنه قهوه ای تیره با لکه های سیاه و خرمایی دارد. از ویژگی های متمایزکننده قمری معمولی می توان به لکه های سیاه و سفید در زمینه صورتی نخودی دو طرف گردنش اشاره کرد. قمری معمولی را که تابستان ها در ایران به وفور تولیدمثل می کند، بیشتر می توان در مناطق باز با درختان پراکنده و بوته زار بخصوص باغ های میوه سراغ گرفت. اوگن مک کارتی در کتاب «راهنمای پرندگان هیبرید (دورگه) دنیا» که در سال 2006 توسط دانشگاه آکسفورد منتشر شده، می گوید: «احتمال تولیدمثل بین این دو گونه وجود دارد.»

وی به این نکته اشاره می کند که گونه های هیبرید از این دست از نظر رنگ و ویژگی های ظاهری بیشتر به قمری معمولی شبیه هستند؛ اما در عین حال ویژگی هایی از دیگر والد خود را نیز به همراه دارند که این مساله تا حد زیادی کار شناسایی آنها را دشوارتر می کند. واقعیت کلی در مورد موجودات هیبرید (دورگه) حاکی از آن است که آنها اختلاطی از ویژگی ها و صفات فیزیکی، ظاهری و البته ژنتیک والدین خود را دارند. علاوه بر این اغلب آنها نسبت به والدین خود قابلیت باروری کمتری داشته و معمولا عقیم هستند. اما میزان این ناباروری در گونه های مختلف بسته به جنس و سن متفاوت است. متاسفانه یکی از موارد چالش برانگیز دورگه زایی، در پرندگان شکاری که در قفس نگهداری می شوند (در اسارت) شایع است. مساله اینجاست که تولیدمثل پرندگان شکاری در اسارت با گونه های شبیه اغلب حاصلی جز پرندگان نابارور و عقیم ندارد. آنها نیز بناچار در درازمدت از چرخه حیات محو می شوند. از آنجا که اغلب پرندگان شکاری بویژه در کشور ما حفاظت شده و کمیاب هستند، لذا شایسته است که دوستداران حیات وحش در این قبیل مسائل مسئولانه تر برخورد کنند و به هیچ وجه سودای پرورش آنها را در سر نپرورانند. زیرا این کار می تواند پرندگان شکاری را به عنوان گروهی از موجودات زنده واجد ژن های ارزشمند، از چرخه حیات خارج کند.

دورگه زایی در میان پستانداران

برخی از پستانداران مانند گرگ ها نیز توانایی دورگه زایی دارند. برای مثال در ایران گرگ خاکستری (Canis lupus) بزرگ ترین سگ سان وحشی است که معمولا به رنگ خاکستری با سایه ای سیاه رنگ دیده می شود. البته در ایران و نواحی نزدیک خراسان گرگ هایی به رنگ زرد هم از همین گونه وجود دارند. گرگ ها در فصل تولیدمثل که معمولا در زمستان است، می توانند با سایر اعضای خانواده خود مانند سگ و شغال تولیدمثل کنند. درست است که جثه شغال (Canis aureus) از گرگ کوچک تر است، اما مشابهت میان فصل تولیدمثل و همپوشانی زیستگاه گاهی چنین اتفاقات نادری را رقم می زند.

نقش انسان در شکل گیری جمعیت های هیبرید

در مورد تاثیر فعالیت های انسانی بر شکل گیری جمعیت های هیبرید شاید ذکر یک مثال بهتر باشد. وبگاه ساینس نیوز در دوازدهم فروردین 94 مقاله ای جالب را در مورد تاثیر فعالیت های انسانی بر ازدیاد جمعیت «گرگ کایوت ها» در کشور آمریکا منتشر کرد. گرگ ها بزرگ ترین سگ سانان وحشی و عضوی منحصربه فرد از خانواده سگ سانان زیرمجموعه راسته گوشتخواران هستند. در مقابل کایوت ها نیز عضو خانواده سگ سانان و از راسته گوشتخواران بومی آمریکای شمالی و مرکزی هستند. داستان تلخ گرگ کایوت ها را می توان این طور تشریح کرد: گرگ های قرمز (Canis rufus) سال ها پیش (در اوایل دهه 1900 م. ـ 1279 ه.ش.) از طبیعت آمریکا (به استثنای ایالت های تگزاس و لوئیزیانا) محو شدند. بعدها گرگ های قرمز ایالت های تگزاس و لوئیزیانا جمعیت های هیبرید یا دورگه را بواسطه تولیدمثل با کایوت ها تشکیل دادند. این اتفاق مسئولان را بشدت نگران کرد؛ زیرا انتظار می رفت در آینده دیگر ژن خالصی از گرگ های قرمز در آمریکا باقی نماند. در نتیجه تعداد 14 گرگ قرمز با ژن خالص را زنده گیری و به مراکز خاصی منتقل کردند تا حداقل امکان احیای نسل این گونه در شرایط اسارت فراهم شود. در سال 1980 م. (1359 ه.ش.) گرگ های قرمز به طور کل از طبیعت آمریکا حذف شدند و پس از آن بود که مسئولان تصمیم گرفتند تا تعدادی از گرگ های اصیل مراکز تکثیر را در منطقه حفاظت شده ای واقع در شمال ایالت کارولینا رهاسازی کنند. این منطقه به این سبب انتخاب شد که کایوتی در آن زیست نمی کرد. گرگ ها را بعدها به جزایری دورتر از سواحل فلوریدا و جورجیا نیز منتقل کردند، اما تازه ترین تحقیقات نشان می دهد که به رغم تلاش فراوان برای رهاسازی گرگ های قرمز خالص و ممنوعیت شکار آنها در آمریکا، این گونه بار دیگر در معرض تهدیداتی جدی قرار گرفته و این تهدید چیزی جز شکار توسط عامل انسانی نیست. این مساله نه تنها تعداد گرگ ها را کم کرده، بلکه سرعت تشکیل جمعیت های هیبرید را هم چند برابر کرده است. دانشگاه آیداهو در تازه ترین تحقیق خود به این جمع بندی رسیده که بیشتر این نوع دورگه ها از کایوت های نر و گرگ های قرمز ماده پدید آمده اند و این مساله فقط به علت همپوشانی زیستگاه نیست، بلکه بیشتر به این دلیل رخ داده که شکارچیان با هدف قرار دادن گرگ های نر، آن هم در فصل تولیدمثل، گرگ های ماده را به سمت انتخاب های غلط سوق داده اند. پژوهشگران می گویند که این مساله می تواند بار دیگر جمعیت گرگ های قرمز را بشدت در معرض خطر قرار دهد. با توجه به دست اندازی های گسترده انسانی در محیط زیست ایران، ممکن است مسائل مشابهی برای گونه های بومی ایران رخ داده باشد یا در شرف وقوع باشد و از این نظر با اتخاذ سیاست های زیست محیطی لازم است هر چه زودتر تدبیری اندیشیده شود.

تشخیص دورگه ها

معمولا زمانی که ویژگی های ظاهری منحصربه فرد یک گونه خاص را نمی توان تشخیص داد و موجود مورد نظر فقط در پاره ای از مشخصات به یک والد شبیه و در دیگر مشخصات به دیگری شبیه است، احتمال دورگه زایی وجود دارد. اما تنها راه قطعیت برای تصمیم گیری در چنین مواردی بویژه در مورد پرندگان و پروانه ها انجام مطالعات ژنتیک است. موجودات دورگه را نباید با کایمراها اشتباه گرفت. کایمراها موجودات مخلوطی هستند که در اثر تغییرات هورمونی و دستکاری های ژنتیک به وجود می آیند. اما در موجودات دورگه، فرزند نصف ویژگی های خود را از پدر و نصف دیگر را از مادر به ارث می برد. برای مثال خرس پریزلی (Prizzly) یک نوع هیبرید خیلی نادر از خرس هاست که هم در طبیعت و هم در اسارت تولد آن گزارش شده است. در سال 2006 (1385 ه.ش.) آزمایشات DNA ثابت کرد که خرس عجیبی که در نزدیکی بندر ساچز کشور کانادا رویت شده، نوعی هیبرید حاصل از خرس گریزلی و خرس قطبی بوده است. فرضیات در مورد این نوع خرس کماکان ادامه دارد؛ زیرا از نظر طبیعی خرس های گریزلی یا کودیاک از خرس های قطبی دوری می کنند. درست است که این دو گونه مشابهت های ژنتیک و قلمروهای مشترک دارند، اما مطالعات رفتارشناسی حاکی از دوری و اجتناب این دو حیوان از یکدیگر است. عده ای از دانشمندان تغییرات گسترده در زیستگاه این جانوران به واسطه تغییرات اقلیمی را در این مورد خاص بی تاثیر نمی دانند.

معمولا زمانی که ویژگی های ظاهری منحصربه فرد یک گونه خاص را نمی توان تشخیص داد و موجود مورد نظر فقط در پاره ای از مشخصات به یک والد شبیه و در دیگر مشخصات به دیگری شبیه است، احتمال دورگه زایی وجود دارد.

ایزوله و کوچک تر شدن زیستگاه، گاهی دلیلی می شود برای آن که یک گونه خاص در فصل تولیدمثل نتواند با هم گونه خود جفت گیری کند و در این صورت شرایط برای دورگه زایی بین دو گونه مختلف مهیا می شود.

منبع:جام جم آنلاین

No tags for this post.