بیشتر ریزگردها خارجی است
آغاز داستان ریزگردها در تهران، اهواز و بسیاری از شهرهای جنوبی و غربی ایران، به تابستان 1388 برمی‌گردد. عواملی مثل خشکسالی‌های دهه‌ی ۸۰، کشاورزی سنتی، چرای بیش از حد دام، عدم استفاده از سیلاب‌ها و عدم دریافت حقابه‌ها باعث شدند که مراتع و زمین‌های زراعی به بیابان تبدیل شوند و با کمترین بادی، ریزدانه‌ها در هوا به حرکت درآیند.
دکتر محمود خسروی، دانشیار دانشگاه سیستان و بلوچستان در حوزه‌ی اقلیم شناسی می‌گوید که این ریزگردها در سامانه‌ی جهانی در حال حرکت هستند و این پدیده‌ی شوم زیست‌محیطی همه‌ی کشورها را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
اما در ایران، خشک شدن دریاچه‌ی هامون و رودخانه‌ی هیرمند این پدیده را به چالشی جدی‌تر بدل کرده است. به‌ویژه در شهرهای جنوبی مثل اهواز، که میزان ریزگردها در هوای آن 3 برابر حد مجاز است.
این استاد گروه اقلیم‌شناسی، دشت سیستان را از لحاظ جغرافیایی یک منطقه‌ی ویژه دانست و گفت : «هزاران سال است که رسوبات ریز دانه‌ای رودخانه‌ای در این دشت جمع و ته نشین شده است، به نحوی که مطالعات ما نشان می‌دهد این رسوبات در عمق 500 تا 600 متری در این منطقه وجود دارد.»
او توضیح داد که منابع آبی دریاچه‌ی هامون، هر ساله مقادیر زیادی از رسوبات را به همراه خود وارد محیط می‌کنند و از آنجایی که این محیط، یک محیط خشک و بیابانی است، آب تبخیر می‌شود و این رسوبات ریزدانه باقی می‌مانند و با یک حرکت آرام باد در هوا معلق می‌شوند.
خسروی به عدم حقابه‌ی ایران از طرف افغانستان اشاره کرد و گفت، این موضوع و نیز تأثیرات شرایط اقلیمی بر ورودی آب هیرمند، باعث شده‌اند که در سال‌های اخیر میزان آب رودخانه هیرمند دارای نوسات زیادی شود که همین مسأله یکی از علل افزایش پدیده‌ی ریزگرد است. او منشأ اصلی ریزگردها را بستر خشک شده‌ی دریاچه‌ی هامون عنوان کرد و بادهای منطقه‌ای را عامل اصلی حرکت این ریزگردها دانست و گفت که معروف‌ترین آن‌ها بادهای 120 روزه‌ی سیستان است. این سرعت باد در هیچ منطقه‌ی دیگری از ایران وجود ندارد.
عضو هیأت علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان گفت : «بستر شعبه‌ی رودخانه‌ی هیرمند، بستر دریاچه‌ی هامون، اراضی خشک شده‌ی کشاورزی و مناطق خشک شده‌ی جنوب خراسان و بخش‌های غربی افغانستان از جمله منشأهای تولید رسوبات هستند و از سوی دیگر باد در منطقه‌ی سیستان در تمام روزهای فصل تابستان در حال وزش است؛ از این رو در این منطقه بر خلاف بخش‌های جنوب غربی کشور مانند خوزستان، هم توفان ماسه داریم و هم ریزگرد.»
او در ادامه توضیح داد که منطقه‌ی سیستان به لحاظ جغرافیایی یک منطقه‌ی مسطح است و فاقد هر گونه عارضه‌ی توپوگرافی مثل کوه و تپه می‌باشد و افزود: «پوشش گیاهی منطقه نیز بسیار ضعیف است که این امر به دلیل جبر جغرافیایی منطقه است؛ ولی اتفاقی که در دو دهه‌ی اخیر رخ داده، این است که در گذشته، زمانی که بادهای شمال غربی بر روی آب حرکت می‌کرد، رطوبت آب حاصل موجب کاهش ریزگردها می‌شد؛ از این رو وقتی بادهای 120 روزه می‌وزید کاهش گرمای هوا را به همراه داشت … حالا که آب نیست، بستر خشکیده‌ی هامون و هیرمند منشأ ریزگرد شده است؛ ولی اگر آب مورد نیاز که حدود 10 میلیارد متر مکعب آب ورودی هیرمند است، تأمین شود وضعیت به حالت قبل باز خواهد گشت.»
تغییرات تدریجی هامون
دکتر خسروی تأثیر تغییرات اقلیمی را بر کاهش آب رودخانه‌ی هیرمند، کارون و زاینده‌رود و دریاچه‌ی هامون یادآوری کرد وگرم شدن زمین را باعث افزایش دما و کاهش بارش در ارتفاعات افغانستان عنوان کرد که منابع اصلی تأمین‌کننده‌ی آب هیرمند هستند.
او درباره‌ی حقابه‌ی ایران از سوی افغانستان گفت : «کشور افغانستان در خشک‌ترین سال‌ها باید به ایران 800 میلیون متر مکعب و در زمان عادی حدود 600 میلیارد متر مکعب آب می‌داد؛ ولی این کشور به هیچ یک از این عهدنامه‌ها پایبند نیست.»
خسروی همچنین با اشاره به سیل‌های اخیر در منطقه‌ی سیستان گفت : «سیلاب‌هایی که در این منطقه رخ داد، به دلیل این بوده که در بالادست قادر به مهار آب نبودند و مجبور به رهاسازی آب شدند، از این رو حقابه کشور را به دلایل سیاسی نتوانستیم دریافت کنیم؛ لذا به سمت گرم‌تر و خشک‌تر شدن به پیش رفتیم.»
استاد گروه اقلیم شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان به آمار مهاجرت 25 درصدی جمعیت در آن منطقه اشاره کرد و گسترش بیماری‌های تنفسی و جسمی و روانی در نتیجه‌ی شیوع ریزگردها را عامل این اتفاق جبران‌ناپذیر دانست.
خسروی با تأکید بر اینکه ریزگردها از هزاران سال قبل در کشور وجود داشته است، گفت : «در زمان‌هایی که آب در منطقه بود، ریزگردها مهار می‌شد و زمانی که منطقه با کمبود آب مواجه می‌شود، ریزگردها تشدید خواهد شد.»
او توضیح داد که با توجه به اینکه از سال 1379 تاکنون، یک دوره‌ی خشکی هیدرولوژیکی تاریخی را پشت سر گذاشته‌ایم، بنابراین هیچ‌گاه آب به آن اندازه‌ای نبوده است که ریزگردها را مهار کند و در نتیجه با اثرات شدیدتری روبرو هستیم.
این محقق اقلیم‌شناس گام اول برای حل این مشکلات را گرفتن حقابه‌ی ایران دانست و در مرحله‌ی بعد به مدیریت آب اشاره کرد که با توجه به وجود اراضی کشاورزی باید به گونه‌ای اتفاق افتد که میزان آب مورد نیاز دریاچه‌ی هامون نیز تأمین شود.
منشاء خارجی ریزگردها
به گفته‌ی دکتر خسروی منشأ ریزگردهای سیستان بیشتر داخلی است اما در جنوب غرب کشور، 75 درصد ریزگردها منشأ خارجی و تنها 25 درصد منشأ داخلی دارند. منشأ خارجی ریزگردها، بیابان‌های عراق، سوریه، عربستان و اردن هستند.
او توضیح داد که ریزگردهای دشت سیستان بر روی استان‌های مجاور تأثیری ندارند و گفت: «اثرات ریزگردهای ناشی از بادهای سیستان تا منطقه زاهدان و به ندرت به زاهدان می‌رسد، ولی گاهی که این سیستم پرفشار باشد، مشاهده شده که ریزگردها تا ابوظبی رسیده است. اما متاسفانه ریزگردهای غربی در اکثر استان‌های کشور تاثیرگذار است.».
دانشیار دانشگاه سیستان و بلوچستان بر مسأله‌ی کشت محصول در اراضی بایر تأکید کرد و گفت که پوشش‌های گیاهی در کاهش تقویت کانون‌های ریزگرد نقش مؤثری دارند. او همچنین مدیریت جامع منابع آب را از مهمترین راهکارها برای کاهش ریزگرد عنوان کرد.
غزال غضنفری
No tags for this post.
