منشاء انسان 100 هزار سال قدیمی‌تر شد

این کشف بسیار ما را وادار به تجدید نظر در افکارمان در زمینه فرگشت نخستین جمعیت گونه خودمان یعنی Homo sapiens 100 هزار سال قدیمی‌تر از تصورات قبلی می‌کند. البته این تنها مسئله نیست بلکه این پرسش جدید را هم پیش‌روی ما می‌نهد که چطور این جمعیت‌های ابتدایی انسان قبل از فتح جهان در سراسر قاره آفریقا پخش شدند.

امروز کوه « ایرهود» یک رخنمون سنگی در 100 کیلومتری غرب شهر مراکش است. اما اگر ساعت را هزاران سال به عقب برگردانید، با یک محوطه غار مانند روبرو می‌شوید که خانه بستگان باستانی ما بوده است.

رخنمون سنگی ایرهود در 100 کیلومتری مراکش، این محوطه زمانی خانه اجداد ما بوده است

تعدادی از بقایای انسان در دهه 1960 در این منطقه کشف شدند. این فسیل‌ها دارای خصوصیاتی بودند که باعث شد محققان فکرکنند این فسیل‌ها متعلق به انسان‌هایی هستند که بسیار دور و در حاشیه از محل فرگشت ابتدایی گونه ما یعنی شرق آفریقا فرگشت یافته‌اند. در سال 2004 یک پروژه حفاری جدید در منطقه آغاز شد. این پروژه چند دست‌ساخته سنگی، بقایای حیوانات از جمله غزال‌ها و خوک وحشی و تکه‌ها جمجمه و دندان و استخوان‌ها بلند متعلق به حداقل 5 فرد جداگانه را به یافته‌های قبلی اضافه کرد.

حالا در مطالعه‌ای که به رهبری انستیتو ماکس پلانک در انسان شناسی فرگشتی و انستیتو ملی باستان‌شناسی و میراث مراکش انجام شد، تیمی از محققان بین‌المللی تکنیک‌های جدید سن‌یابی روی هر دو یافته‌های جدید و قدیمی به کار بردند؛ فرآیندی که به « تعیین سن تابناکی حرارتی» مشهور است و الکترون‌ها به دام افتاده در کریستال‌ها را به وسیله حرارت آتش را نور خورشید اندازه می‌گیرد.

اندازه‌گیری سن یک سنگ چخماق با این روش نشان داد که این وسیله حداقل 300 هزار سال سن دارد که حدود 100 هزار سال از تصورات قبلی درباره ظهور گونه با خصوصیات انسان مدرن قدیمی‌تر است.

«محوطه‌های باستانی‌ای که به این خوبی تعیین سن شده باشند، در آفریقا منحصر به فرد هستند. ما خوش شانس بودیم که این سنگ چخماق‌ها در گذشته به اندازه کافی گرم شده بودند.» این را زمین باستان‌شناس موسسه ماکس پلانک، « دانیل رییشتر» می‌گوید.

یک شیوه دیگر سن‌یابی به کار برده شده «تشدید اسپین الکترونی» نام دارد و روی دندان‌های دفن شده برای تعیین سنشان به کار می‌رود. اما دانستن سابقه تحت تاثیر قرار گفتن نمونه توسط تشعشعات روی قابل اعتماد بودن جواب تاثیر می‌گذارد. این فرآیند سرانجام تاریخ استخوان فک کشف شده در دهه 1960 را 160 هزار سال بر آورد کرد. اما بررسی دقیق‌تر تشعشعات در نهشته‌های رسوبی درون غار باعث شد این عدد  به 300 هزار سال برسد. یعنی خطای 140 هزار ساله بر اثر تشعشعات محیط غار بوده است.

«در اواخر دهه 80 نخستین نمونه‌ها از انسان مدرن در فلسطین اشغالی با قدمت 100 هزار سال به دست آمد». این را « رینر گرون» از موسسه فرگشت انسان در استرالیا می‌گوید. اوکسی است که تحقیقاتش باعث شده فرآیندهای جدید سن‌یابی کمی غیر مخرب‌تر از روش‌های قبلی باشند. او ادامه می‌دهد:« در دهه 90 فسیل‌های دره اومو در کنیا به دست آمدند که سنشان به 195 هزار سال می‌رسد و حالا ما نتایجی را داریم که سن انسان مدرن را تا 300 هزار سال عقب می‌راند».

بررسی‌های ژنتیکی رو کشفیات اخیر از پسرعموهای ما یعنی نئاندرتال‌ها و دنیسواها نشان می‌دهد که ما راهمان را به عنوان یک جمعیت منحصر و گونه جداگانه حدقل 500 هزار سال قبل از آن‌ها جدا کرده‌ایم و این با نتایج جدید همخوانی دارد.

نمای تصویری از فسیل‌های مهم یافت شده از انسان مدرن یا خویشاوندانش در قاره آفریقا رنگ نارنجی، انسان مدرن. زرد هومو نالدی، خاکستری انسان هایدلبرگی و دیگر خویشاوندان انسان. 

در حالی‌که عده‌ای بر این باورند که ویژگی‌های این فسیل‌های ممکن است ترکیبی از خصوصیات جدید و قدیمی باشند، تا به حال شواهد فسیلی اندکی در حمایت از این ایده به دست آمده است و این یافته‌های تا اطلاع ثانوی به گونه ما یعنی Homo sapiens تعلق دارند. اسکن جمجمه و شکل استاتیکی بر اساس صدها اندازه‌گیری سه بعدی نشان می‌دهند در حالی که حجم کاسه مغز کشیده و قوس‌دار است، صورت و دندان‌ها از نمونه‌های مدرن غیر قابل تمایز هستند. (در ویدئوی زیر مطلب بازسازی جمجمه فسیل یافت شده را ببینید.)

این خصوصیات می‌تواند نمایانگر حضور ساختاری باشد که نزدیک به شکل جهانی فرگشت شکل مغز انسان مدرن در 130 هزار سال است و بهترین شانس برای تعیین تاریخ حضور Homo sapiens های ما قبل مدرن  است.

روش‌های ترکیبی به کار رفته لزوما حرف آخر را در زمینه سن وسال فسیل‌ها و رابطه‌شان با انسان مدرن نمی‌زنند، اما این دو روش روی هم شواهدی نسبتا قوی از حضور جمعیت‌های اولیه Homo sapiens ها و پراکنده شدنشان در شمال غرب آفریقا فراهم می‌کنند، که مدت‌ها قبل از تخمین‌های قبلی است.

با در نظر گرفتن زمینه بحث، جمجمه‌های یافت شده در شمال آفریقا با قدمت 260 هزار سال که به انسان‌های اولیه نسبت داده شده و همین‌طور یافته‌های دره اومو در اتیوپی با قدمت 195 هزار سال، به نظر می‌رسد فرگشت انسان مدرن در سراسر قاره آفریقا رخ داده باشد. « ما فکر می‌کردیم که گهواره انسان مدرن با قدمت 200 هزار سال جایی در شرق آفریقا است. اما یافته‌های جدید نشان می‌دهد گونه ما یعنی Homo sapiens تقریبا حدود 300 هزار سال قبل در سراسر قراه آفریقا پراکنده شده بود». این را دیرینه شناس موسسه ماکس پلانک « جین یاکوب هوبلین» می‌گوید. او ادامه می‌دهد:« حالا می‌دانیم مدت‌ها قبل از ترک آفریقا آن‌ها در سراسر قاره پراکنده شده بودند».

 با این حال این یافته کماکان سوالات بی پاسخ زیادی را باقی می‌گذارد. در حالی که برخی حصوصیات ابتدایی این فسیل‌ها شبیه یافته‌های قدیمی اجداد انسان هستند، مشخص نیست که این آن‌ها چه زمانی این خصوصیات جدید را کسب کردند یا این‌که فرآیند ترکیب جمعیتی در کار بوده است. امروز صحرای آفریقا مسافرت پیاده به شمال غرب این قاره را دشوار می‌سازد. اما قبل از تغییر اقلیم در حدود 20 هزار سال قبل احتمالا راهروهای عبوری برای این جمعیت‌ها وجود داشته است.

سوال دیگر این است که آیا تبادل فرهنگ و تکنولوژی بین این جمعیت‌های انسانی وجود داشته است؟
گرون می‌گوید شباهت ابزارهای یافت شده در این محوطه در شمال غرب آفریقا و آن‌چه قبلا در اتیوپی و اروپا و سپس خاورمیانه یافت شده است، را می‌توان نشانه‌ای از نوعی تبادل فرهنگی در نظر گرفت:« بنابراین می‌توان نوعی تبادل تکنولوژی را بین جوامع انسانی اولیه در نظر گرفت».

پیدا شدن فسیل‌های بیشتر و سن‌یابی دقیق‌تر می‌تواند فاصله‌ها در بین پرسش‌های موجود را بیشتر از قبل پر کند.

علی رنجبران

منابع: Science, Nature, Science Alert

No tags for this post.