پردهبرداری از شگفتیهای کهکشان؛
مرور دستاوردهای انقلابی نجوم در سال ۲۰۲۵
در سالی که گذشت، رؤیای یافتن جهانهای دیگر بیش از هر زمان دیگر به واقعیت نزدیک شد. شمار سیارات تأییدشده فراتر از منظومه شمسی از مرز ۶ هزار گذشت و هر کشف جدید، پرده از اسرار شگفتانگیزتر و قوانین غیر منتظرهتری در کهکشان راه شیری برداشت.
به گزارش خبرگزاری سیناپرس، وبگاه اسپِیس در گزارشی آورده است:
سال ۲۰۲۵ میلادی به یک نقطه عطف تاریخی در جستوجوی بشر برای یافتن جهانهای دیگر تبدیل شد. شمار سیارات تأییدشده فراتر از منظومه شمسی از مرز ۶ هزار گذشت؛ رقمی که گواه سه دهه تلاش خستگیناپذیر و قدرت فناوریهایی مانند تلسکوپ فضایی کپلر و تس (TESS) است. اما در این مسیر، فقط عدد و رقم مطرح نبود؛ بلکه دنیاهایی کشف شد که قوانین فیزیک و تخیل ما را به مبارزه طلبیدند: از جهانهای دوخورشیدی گرفته تا نشانههای بحثبرانگیز حیات و صحنههای خارقالعاده از تولد و مرگ سیارات.
۱. جهانهای دو خورشیدی
امسال چندین سیاره کشف شدند که به دور دو ستاره میچرخند.
۲M۱۵۱۰ (AB) b: گروهی از دانشمندان در ماه آوریل از کشف عجیبترین این جهانها یعنی ۲M۱۵۱۰ (AB) b خبر دادند. این سیاره به دور دو کوتوله قهوهای میچرخد. این دو کوتوله قهوهای اغلب ستارگان ناکام نامیده میشوند زیرا به اندازه کافی عظیم نیستند که همجوشی هستهای را آغاز کنند.
TOI-۲۲۶۷: در فاصله نزدیکتر (۷۳ سال نوری)، سه سیاره زمینسان در منظومه فشرده دوستارهای TOI-۲۲۶۷ کشف شدند. جالب آنکه همه این سیارات از مقابل هر دو ستارهشان عبور میکنند، حال آنکه چنین محیطهای گرانشی پیچیدهای معمولاً برای شکلگیری سیارات بسیار ناپایدار تلقی میشوند.
HD ۱۴۳۸۱۱ (AB) b: گروهی دیگر از دانشمندان نیز، سیاره HD ۱۴۳۸۱۱ (AB) b، با جرمی شش برابر مشتری، را کشف کردند که به دور یک منظومه دو ستارهای جوان میچرخد. این غول گازی که تنها ۱۳ میلیون سال سن دارد، هنوز از گرمای تولدش میدرخشد. در حالی که دو ستاره میزبانش هر ۱۸ روز به دور یکدیگر میچرخند، این سیاره گردشی آرام و ۳۰۰ ساله به دور هر دو آنها دارد. شکلگیری و بقای چنین غولی در این سامانه پیچیده، یک معماست.
۲. نقطه جنجالی سال: جستوجوی حیات در سیاره K۲-۱۸b
سیاره K۲-۱۸b به کانون داغترین بحث اخترشناسی سال تبدیل شد. گروهی از دانشمندان دانشگاه کمبریج، با تحلیل دادههای جدید تلسکوپ فضایی جیمز وب (JWST)، اعلام کرد قویترین نشانههای ممکن از گازهای زیستی، از جمله دیمتیل سولفید، که روی زمین عمدتاً توسط پلانکتونهای دریایی تولید میشود، را در جَو این سیاره یافته است. آنها این دنیای احتمالی اقیانوسی را مملو از حیات توصیف کردند.
این ادعا بهسرعت با انتقادات جدی مواجه شد. تحلیلهای مستقل نشان دادند که این سیگنالهای مرموز میتوانند ناشی از گازهای غیرزیستی مانند پروپین یا حتی نویز ابزار باشند. این مناقشه، محدودیتهای فعلی حتی پیشرفتهترین تلسکوپ جهان را در شکار حیات برجسته کرد.
کارشناسان معتقدند اگر نتیجه نهایی این داستان، احتیاط بیشتر عموم در قبال ادعاهای کشف حیات باشد، اتفاق بدی نیست. K۲-۱۸b، فارغ از این بحث، هدفی ارزشمند برای درک بهتر کلاس اسرارآمیز زیرنپتونیها باقی میماند.
۳. سکونتپذیر بودن تراپیست ۱ ای؛ امیدی که نقش بر آب شد
در منظومه نزدیک تراپیست ۱ که هفت سیاره زمینسان دارد، امیدها برای سکونتپذیر بودن سیاره تراپیست ۱ ای (TRAPPIST-۱e) کمرنگتر شد.
مشاهدات اولیه جیمز وب حاکی از وجود متان در جَو آن بود، اما تحلیلهای جدید نشان میدهند آن سیگنالها احتمالاً از فعالیت خود ستاره ناشی شدهاند. شبیهسازیها حاکی از آن است که تابش شدید فرابنفش ستاره کوتوله سرخ، هر جَو متانی را در مدتی کوتاه (حدود ۲۰۰ هزار سال) نابود میکند. این کشف، چالشهای پیش روی وجود حیات حتی در کمربند حیات ستارههای سرخ را آشکار کرد.
۴. نگاهی دقیقتر به همسایه کیهانی: ابزار جدید، دنیاهای تازه
طیفسنج پیشرفته NIRPS که در رصدخانه لاسیا در شیلی نصب شده، در ژوئیه ۲۰۲۵ میلادی چشمهای تیزبین خود را به پروکسیما قنطورس، نزدیکترین ستاره به خورشید، دوخت. این ابزار با دقت بیسابقه، وجود پروکسیما بی، سیارهای زمینسان در کمربند حیات، را مجدداً تأیید کرد.
همچنین وجود سیاره کوچکتر پروکسیما دی تأیید و ادعای وجود سیاره سوم رد شد. این موفقیت، توانمندی بینظیر ابزارهای جدید را در نقشهبرداری از دنیاهای اطراف ستارههای کوتوله سرخ نشان میدهد.
۵. سیارات در حال تبخیر: لحظهای نادر از نابودی یک جهان
ستارهشناسان در سال ۲۰۲۵ میلادی موفق شدند تصویری نادر را ثبت کنند: لحظهای کیهانی که در آن یک سیاره در حال مرگ و تبخیر شدن است؛ چنین سیاراتی به اندازهای به ستاره خود نزدیک هستند که مانند یک تکه یخ روی اجاق گاز، بهتدریج بخار میشوند و از خود یک دُم عظیم و درخشان در فضا به جا میگذارند.
یکی از این جهانها که با تلسکوپ فضایی تس مشاهده شد، سیاره بزرگ و سنگی BD+۰۵ ۴۸۶۸ Ab است که با سرعتی باور نکردنی، هر ۳۰ ساعت و نیم، یکبار به دور ستارهاش میچرخد. فاصله آن از ستارهاش ۲۰ برابر نزدیکتر از فاصله سیاره عطارد به خورشید ماست. گرمای شدید ستاره، سطح این سیاره را مستقیماً بخار میکند. این مواد بخارشده، یک دُم غولآسا و درخشان به طول حدود ۹ میلیون کیلومتر (تقریباً به اندازه نصف مسیری که سیاره طی میکند!) در فضا تشکیل میدهند. این سیاره در هر بار چرخش، معادل جرم یک کوه اورست کامل را از دست میدهد. دانشمندان تخمین میزنند که کل این جهان سنگی ممکن است تنها طی ۱ تا ۲ میلیون سال آینده کاملاً نابود شود. ذرات این دُمِ در حال گسترش، میتوانند مانند یک کارت شناسایی کیهانی باشند و موادی از پوسته، لایه میانی و حتی هسته سیاره را با خود حمل کنند. این موضوع به دانشمندان اجازه میدهد برای اولینبار ترکیب داخلی یک سیاره دوردست را مستقیماً مطالعه کنند؛ کاری که در حالت عادی غیرممکن است.
گروه دیگری از دانشمندان برای مطالعه نوع بسیار متفاوتی از دُم سیارهای در اطراف مشتری فوق داغ WASP-۱۲۱b، که با نام تایلوس نیز شناخته میشود و در فاصله حدود ۸۵۸ سال نوری از زمین قرار دارد، از تلسکوپ فضایی جیمز وب استفاده کردند. تلسکوپ فضایی جیمز وب نشان داد که تشعشعات ستاره، لایههای فوقانی جَو این سیاره را میدرد و به شکل دو دُم عظیم از گاز هلیوم به فضا میفرستد. دانشمندان دو دم متمایز را شناسایی کردند:
۱. یک دُم که پشت سیاره را دنبال میکند (مانند یک دنبالهدار معمولی)؛
۲. یک دُم نادر دیگر که جلوی سیاره و به سمت ستاره خم شده است (احتمالاً به دلیل کشش گرانشی قوی ستاره).
این رصدهای مستقیم، پنجرهای بیسابقه به روی مراحل نهایی زندگی سیارات گشوده و نشان میدهد که چگونه محیطهای خشن کیهانی، میتوانند یک جهان را ذرهذره از بین ببرند.
۶. معمای یک جهان گداخته: سیارهای که قواعد را نقض کرد
سیاره TOI-۵۶۱b یکی از قدیمیترین سیارات کهکشان است و دمای سطح آن به ۱۷۰۰ درجه سانتیگراد میرسد. با این حال، مشاهدات جیمز وب نشان میدهد این سیاره یک جَو پایدار دارد. این کشف، همه پیشبینیها درباره ناتوانی سیارات داغ و پیر در حفظ جَو را به چالش کشیده و درک ما از قابلیت زیستپذیری را متحول میکند.
۷. کتاب تولد و مرگ یک سیاره: دو صحنه استثنایی
برای اولین بار، اخترشناسان مستقیماً از فرآیند شکلگیری یک سیاره غولپیکر به نام WISPIT ۲b عکس گرفتند. این سیاره جوان در حال پاک کردن حلقهای از غبار در اطراف ستاره مادرش است.
به نقل از ایرنا، در منظومهای دیگر، اخترشناسان شاهد سقوط و متلاشی شدن بقایای یک جرم سیارهای (به عرض حدود ۲۰۰ کیلومتر) به درون یک کوتوله سفید بودند. وجود عناصر سنگین روی سطح ستاره مرده، گواه این رویداد خشونتبار و اخیر است.
جمعبندی: جهشی کیهانی در درک ما
اکتشافات سال ۲۰۲۵ میلادی نشان داد که کهکشان ما نه تنها مملو از سیارات است، بلکه از تنوعی حیرتانگیز و غیر منتظره برخوردار است. هر کشف جدید، کتاب قواعد شکلگیری و تکامل سیارات را ورق میزند. در جستوجوی جهانهای ناشناخته، هر پایان، سرآغاز سؤالات بیپایان جدیدی است.
