طاعون در روزگاران گذشته یکی از مرگبارترین بیماریهای تاریخ بشر بوده و در چندین همهگیری بزرگ، میلیونها نفر را به کام مرگ کشانده است اما ویرانگرترین آن، مرگ سیاه در قرن چهاردهم بود که حدود ۷۵ تا ۲۰۰ میلیون نفر را در اروپا و آسیای غربی از بین برد و یک سوم تا نصف جمعیت اروپا را نابود کرد.
به گزارش خبرگزاری سیناپرس، شواهد باستان شناسی نشان می دهد نسخههای باستانی طاعون در عصر برنز جان بسیاری از افراد را گرفته بود اما نخستین همه گیری بزرگ شناختهشده، طاعون ژوستینین در قرن ششم میلادی بود که تخمین زده میشود ۲۵ تا ۵۰ میلیون نفر را در امپراتوری بیزانس، اروپا و خاورمیانه کشت و جمعیت برخی مناطق را تا نصف کاهش داد.
سالها بود که دانشمندان نمیدانستند چگونه این بیماری باستانی در عصر برنز که تقریباً از ۳۳۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد طول کشید توانسته بود تا این حد گسترده شود و نزدیک به ۲۰۰۰ سال باقی بماند، به ویژه اینکه این بیماری برخلاف طاعونهای بعدی، از طریق کک منتقل نمیشد. حالا محققان میگویند یک سرنخ شگفتانگیز ممکن است این راز را توضیح دهد: یک گوسفند اهلی که بیش از ۴۰۰۰ سال پیش زندگی میکرد.
محققان در دندان یک گوسفند باقی مانده از عصر برنز که در جنوب روسیه کشف شده، دیانای باکتری طاعون را یافتند. این یافته، نخستین شواهد شناختهشده است که نشان میدهد طاعون باستانی نه تنها انسانها، بلکه حیوانات را هم آلوده میکرده و سرنخی گمشده برای چگونگی گسترش بیماری ارائه میدهد.
تیلور هرمس (Taylor Hermes)، باستانشناس دانشگاه آرکانزاس (University of Arkansas) که سالهای زیادی است روی موضوع دامهای باستانی و گسترش بیماریها مطالعه میکند در این رابطه گفت: این کشف مثل زنگ خطر برای تیم من بود زیرا این نخستین باری بود که ژنوم عامل طاعون یعنی یرسینیا پستیس را از یک نمونه غیرانسانی بازیابی کردیم.
گفتنی است این کشف بر اساس برنامه ریزی قبلی نبوده و بیشتر نوعی خوش شانسی محسوب میشود. هرمس در این رابطه گفت: وقتی دیانای دامها را در نمونههای باستانی آزمایش میکنیم، با یک سوپ ژنتیکی پیچیده از آلودگیها روبرو میشویم. این مانع بزرگی برای بررسی دقیق ژنتیکی محسوب میشود اما همزمان فرصتی به ما میدهد تا به دنبال پاتوژنهایی (عوامل بیماریزا) بگردیم که گلهها و نگهدارانشان را آلوده کرده بودند.
باید توجه داشت که این کار بسیار فنی و زمانبر است و نیاز دارد که محققان تکههای کوچک و آسیبدیده دیانای باستانی را از آلودگیهای ناشی از خاک، میکروبها و حتی بقایای انسانهای مدرن جدا کنند. دیانای بازیابیشده از حیوانات باستانی اغلب به تکههای خیلی کوچک (گاهی فقط ۵۰ نوکلئوتید) شکسته شده، در حالی که یک رشته کامل دیانای انسانی بیش از ۳ میلیارد از این نوکلئوتیدها دارد.
این یافته روشن میکند در حالی که جوامع عصر برنز شروع به نگه داشتن گلههای بزرگتر و سفرهای دورتر با اسب کرده بودند، طاعون احتمالاً چگونه از طریق تماس نزدیک بین انسانها، دامها و حیوانات وحشی گسترش مییافت. عصر برنز شاهد استفاده گستردهتر از ابزارهای برنزی، دامداری در مقیاس بزرگ و افزایش سفرها بود – شرایطی که ممکن است انتقال بیماریها بین حیوانات و انسانها را آسانتر کرده باشد.
محققان باور دارند که گوسفندان احتمالاً باکتری را از حیوان دیگری مانند جوندگان یا پرندگان مهاجر گرفته و آن را بدون بیمار شدن حمل میکردند و سپس به انسانها منتقل کردهاند. آنها میگویند این یافتهها تأکید میکنند که بسیاری از بیماریهای کشنده از حیوانات شروع میشوند و به انسانها منتهی میشوند.
محققان قصد دارند در مرحله بعد، بقایای انسانی و حیوانی باستانی بیشتری از این منطقه را مطالعه کنند تا مشخص شود طاعون چقدر گسترده بوده و کدام گونهها در گسترش آن نقش داشتهاند.
آنها همچنین امیدوارند حیوان وحشی اصلی حامل باکتری را شناسایی کنند و بفهمند چگونه جابهجایی انسانها و دامداری به سفر عوامل بیماریزا در مسافتهای وسیع کمک کرده است.
شرح کامل این پژوهش در آخرین شماره مجله تخصصی سل (Cell) منتشر شده و در اختیار پژوهشگران قرار دارد.
مترجم: احسان محمدحسینی