پژوهش؛ شاهراه قالی ایرانی از تقلید به نوآوری
قالی ایران امروز در دوراهی حفظ اصالت و نوآوری معاصر قرار دارد. این یادداشت به بررسی نقش محوری پژوهش در تبدیل میراث فرهنگی قالی به یک مزیت رقابتی در بازارهای جهانی میپردازد و مهمترین چالشهای دانشی، آموزشی و مدیریتی این هنر-صنعت را مورد تحلیل قرار میدهد.
به گزارش خبرگزاری سیناپرس، امید بنام، پژوهشگر، طراح و مستندساز قالی با اشاره به اهمیت حفظ اصالت و لزوم نوآوری در هنر قالی ایرانی، پژوهش را مهمترین راه تبدیل این هنر- صنعت به یک مزیت رقابتی دانست، و چالشهای آن را برشمرد.
۱.اصالت، نه چارچوب محدودکننده: تفسیر خلاقانه اصول
نقش طراح قالی در دوران معاصر صرفاً بازتولید طرحهای گذشته نیست، بلکه تفسیر خلاقانه اصول زیباییشناختی است. اصالت قالی نه در کپی کردن نقشمایههای شناختهشدهای چون لچک-ترنج، بلکه در حفظ هویت زیربنایی و منطق رنگآمیزی خاص یک منطقه نهفته است.
پژوهش، ابزار کلیدی است که با رمزگشایی از «قانون بنیادین» طرحهای سنتی، این اصول را به عنصر انگیزاننده برای خلق اثر جدید تبدیل میکند، نه صرفاً یک چارچوب محدودکننده. به بیان دیگر، هر چه شناخت ما از ریشههای طرحهای بومی عمیقتر و اصولیتر باشد، ظرفیت نوآوری و خلق شاخههای استوارتری در طراحی معاصر افزایش خواهد یافت.
۲. خلاء دانشی: عدم توانایی در ترجمه دانش
بزرگترین کمبود در دستبافته ها، فقدان یک ساز وکار مؤثر برای «ترجمه دانش» میان پژوهشگران و بخش تولید است. پژوهشهای دانشگاهی غالباً ماهیت کیفی و تاریخی دارند، در حالی که تولید و صادرات نیازمند دادههای کمی، قابل اندازهگیری و پروتکلهای استاندارد است.
دانش ضمنی بافندگان و استادکاران مسن که عمدتاً عملی و غیرمکتوب است، باید از طریق مستندسازی نوین (که هدف آن فراتر از نمایش زیبایی و متمرکز بر رمزگشایی از فرآیند تولید باشد) به دادههای قابل اندازهگیری تبدیل شود. این دادههای فنی، هنگامی که در قالب شیوهنامههای استاندارد تولید مستندسازی شوند، به تولیدکننده این امکان را میدهند که با ارائه گواهیهای فنی مبتنی بر پژوهش، مزیت رقابتی ملموس و قابل اعتمادی را در بازارهای جهانی کسب کند. البته، تحقق این امر مستلزم بستر مناسب اقتصادی است.
۳. نقش چندوجهی رسانه در مقابله با چالشها
رسانهها(رادیو و تلویزیون) باید نقش یک پل ارتباطی چندوجهی را در مقابله با چالشهای سهگانه (آموزش ضعیف، کپیبرداری و رکود بازار) ایفا کنند:
نقش هویتی و فرهنگی(رادیو): رادیو با ماهیت صمیمیتر خود، ابزاری مؤثر برای حفظ حافظه شفاهی و انتقال داستانهای پشت نقشهها و زندگی بافندگان است. این امر به افزایش ارزش ناملموس قالی کمک کرده و آن را در برابر کپیبرداری مقاومتر میسازد.
نقش آموزشی و بصری(تلویزیون): تلویزیون ابزاری حیاتی برای جبران ضعف آموزشهای سنتی است. مستندسازیهای تخصصی میتوانند جزئیات تکنیکی طراحی، تولید و پس از تولید (صنوف همگن) را به صورت عملی و بصری به نسل جوان و دانشجویان منتقل کنند.
نقش بازاریابی و راهبردی: رسانه با برگزاری نشستها و میزگردهای تخصصی، چالشهای صادراتی را علناً مطرح کرده و به تبدیل نتایج پژوهش به راهبرد بازاریابی کمک میکند. در نهایت، رسانه باید مخاطب عام را به یک «مصرفکننده آگاه و حامی اصالت» تبدیل کند.
۴. گسست دانشگاه و بازار: نیازمند حمایت و بازنگری
بزرگترین نقص کاربردی در این حوزه، ناتوانی در ایجاد ارتباط مؤثر میان دانشگاه و بازار کار است. متأسفانه، در مواردی برخی اساتید این رشته در دانشگاهها شناخت کافی از نیازهای بازار داخلی و خارجی ندارند که خروجی آن به نمره منفی برای بخش دانشگاهی منجر شده است.
از سوی دیگر، پژوهشهای سختافزاری و کاربردی که میتوانند به یک امتیاز رقابتی در بازار جهانی تبدیل شوند، به دلیل فقدان حمایت مالی برای تعریف و اجرای پروژهها، عملاً در کشور تعطیل هستند. همچنین، چالشهای استانی ریشه در نبود برنامه، عدم مدیریت متولی، عدم ثبات اقتصادی(تورم مواد اولیه و دستمزد) و عدم ارتباط با شبکههای بینالمللی توزیع دارد که آمارهای نگرانکننده صادرات گواه آشفتگی مدیریتی است.
۵. آموزش و آینده پژوهشگری قالی
نظام آموزشی در دانشگاهها و مراکز فنی از فاصله میان تئوری و کارگاه عملی رنج میبرد. پیشنهاد میشود با ایجاد آتلیههای طراحی-پژوهشی دانشگاهی که پروژههای واقعی را تعریف میکنند، این گسست جبران شود. آموزش باید بر مهارتهای فنی نوین (نرمافزارهای طراحی)، پژوهشهای بازار و استانداردهای کیفی متمرکز باشد.
در بُعد مقابله با کپیبرداری، تا زمانی که به قوانین داخلی حقوق مؤلف (کپی رایت) و ایجاد سیستم قضایی سریع و کمهزینه برای پیگیری حقوق طراحان توجه نشود، نمیتوان انتظار رعایت آن در سطح بینالمللی را داشت.
به گزارش ایرنا، چشمانداز پژوهشگری قالی در ده سال آینده یک همگرایی سهگانه است: محوریت همچنان با مردمنگاری(ماهیت فرهنگی- اجتماعی قالی) باقی خواهد ماند، اما ابزارها نوین خواهند شد. هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار قدرتمند برای دسته بندی نقوش، تحلیل رنگ و ارائه طرح های الهامبخش به طراحان کمک خواهد کرد و پژوهشهای زیست محیطی بر روی توسعه رنگزاهای گیاهی و بازیافت مواد اولیه حیاتی خواهند بود. در مجموع، پژوهشگر آینده، یک انسانشناس با ابزار تحلیل دادههای فنی خواهد بود.
تأکید نهایی: بازاریابی بینالمللی ما باید از سطح فروش «کالا» فراتر رفته و به «روایتگری فرهنگی» تبدیل شود. آنچه مخاطب خارجی را جذب میکند، نه صرفاً زیبایی طرح، بلکه «داستان» و «فلسفه» پشت هر گره، ریشههای اساطیری نقوش و روایت تولید ارگانیک است. هر قالی باید دارای شناسنامهای باشد که داستان طرح، نام بافنده و موقعیت جغرافیایی را شرح دهد تا مصرفکننده احساس کند که یک میراث فرهنگی را خریداری میکند.
