صنعت گاز ایران، باوجود برخورداری از منابع عظیم، در مسیر بهرهوری حداکثری و خلق ارزش افزوده با چالشهای ساختاری مواجه است. یکی از اصلیترین این چالشها، کندی در جذب و بهکارگیری فناوریهای روز و دستاوردهای شرکتهای دانشبنیان است.
این شکاف فناورانه، آسیبپذیری صنعت را در برابر تحریمها افزایش داده و مانع از بهرهگیری از ظرفیتهای کامل آن میشود. برای فائق آمدن بر این چالش، اجرای یک برنامهریزی جامع برای تحول دیجیتال در تمامی زنجیره ارزش صنعت گاز، از اکتشاف تا توزیع، امری حیاتی است.
این گزارش، قصد دارد با معرفی نمونههایی از دستاوردهای کلیدی شرکتهای دانشبنیان، نقشمحوری آنها را در شکلدهی به آیندهی دیجیتال صنعت گاز کشور ترسیم کند.
به گزارش خبرگزاری سیناپرس، صنعت گاز بهعنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد کشور، نقشی حیاتی در تأمین انرژی پایدار و توسعه اقتصادی ایفا میکند. در این میان، بهرهگیری از فناوریهای نوین و دستاوردهای شرکتهای دانشبنیان میتواند تحولی شگرف در بهرهوری، ایمنی و کیفیت خدمات این صنعت ایجاد کند. شرکت ملی گاز با درک این ضرورت، عزم خود را برای استفاده از ظرفیتهای داخلی و بومیسازی فناوریهای پیشرفته در حوزههای مختلف از جمله هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و تحلیل داده جزم کرده است.
در این راستا در صدد برآمدیم تا برخی محصولات این حوزه را معرفی کنیم که پتانسیل استفاده در صنعت گاز کل کشور را دارد.
تولید دستگاه قرائت از راه دور کنتور گاز باقابلیت نصب ۳ دقیقهای یکی از دستاوردهای محققان در شرکتی دانشبنیان است که قابلیت نصب سریع ۳ دقیقهای و بدون نیاز به تعویض کنتور موجود را دارد. این دستگاه هماکنون در استانهای اراک، قم و قزوین در حال بهرهبرداری است؛ اما محصولی که پتانسیل استفاده در کل کشور را دارد چرا تنها در ۳ استان کشور بکار گرفته شده است.
طراحی پلتفرمی که امکان ایجاد مخزن داده سازمانی و استفاده از دستیار هوش مصنوعی را در سطوح مختلف مدیریتی و کارشناسی فراهم میکند نیز از دستاوردهای یک شرکت دانشبنیان دیگر است که ظرفیت بهکارگیری در همه صنایع گاز را دارد. این پلتفرم برای مدیریت دانش با کمک هوش مصنوعی توسعه داده شده است.
توسعه سامانههای هوش مصنوعی و بینایی کامپیوتر برای ایمنی و نگهداری پیشبینانه در صنعت نفت و گاز نیز از دیگر دستاوردهای شرکت دیگری است که با بهرهگیری از بینایی کامپیوتر، قادر به تشخیص خوردگی تجهیزات، نشت گاز و آتشسوزی در مراکز حساس از جمله پالایشگاهها است. این محصول نیز آنطور که باید در صنعت گاز مورداستفاده قرار نگرفته است.
لزوم رفع چالشهای صنعت گاز با استفاده از نوآوری
اگرچه شرکتهای دانشبنیان ایرانی در سالهای اخیر دستاوردهای درخشانی در حوزه فناوریهای مرتبط با صنعت گاز داشتهاند، اما بسیاری از این نوآوریها هنوز نتوانستهاند راه خود را به بدنه اصلی صنعت باز کنند.
محصولاتی چون سامانههای پیشبینانه هوش مصنوعی برای نگهداری تجهیزات، پلتفرمهای پایشگری هوشمند و راهکارهای امنیت سایبری که توسط این شرکتها توسعهیافته، میتوانند پاسخگوی بسیاری از نیازهای فناورانه صنعت گاز باشند.
مسلماً صنعت گاز، بهعنوان شریان حیاتی اقتصاد ملی، نقشی تعیینکننده در امنیت انرژی و توسعه صنعتی کشور ایفا میکند. بااینحال، این صنعت استراتژیک در آستانه یک گذار تاریخی قرار دارد؛ گذاری از روشهای سنتی بهسوی اکوسیستم دیجیتال و هوشمند. متأسفانه، شکاف فناوری عمیقی که امروز شاهد آن هستیم، نهتنها باعث هدررفت منابع و کاهش بهرهوری شده، بلکه زنگ خطر جدی برای آینده این صنعت به صدا درآورده است.
چالشهای کلیدی عدم بهرهگیری از فناوری در صنعت گاز
فقدان دید یکپارچه و تصمیمسازی در تاریکی
بسیاری از تأسیسات استخراج، پالایشگاهها و شبکههای توزیع گاز، از دستگاههای پایشگری یکپارچه و بلادرنگ بیبهرهاند. دادههای حیاتی مربوط به فشار خطوط، دبی، سلامت تجهیزات و مصرف، اغلب بهصورت دستی و پراکنده جمعآوری میشوند. این امر باعث میشود مدیران صنعت، درست مانند رانندهای باشند که با چشمان بسته در جادهای پرپیچوخم حرکت میکند. فقدان “داشبورد مدیریتی یکپارچه” امکان پیشبینی دقیق تقاضا، مدیریت بهینه شبکه و عکسالعمل سریع در برابر حوادث غیرمترقبه را سلب کرده است.
نگهداری و تعمیرات واکنشی؛ میزبان خرابیهای پرهزینه
رویکرد غالب در نگهداری تجهیزات، همچنان بر پایه “تعمیر پس از شکست” یا برنامههای زمانبندیشده ثابت (که ممکن است زودهنگام یا دیرهنگام باشند) استوار است. این روش منجر به خروج ناگهانی و پرهزینه خطوط تولید، افزایش مصرف انرژی و حتی وقوع حوادث زیستمحیطی و جانی میشود. در مقابل، سامانههای پیشبینانه هوش مصنوعی با تحلیل دادههای حسگرها (مانند ارتعاش، دما و صوت) قادرند خرابی قریبالوقوع یک توربین، کمپرسور یا شیرآلات را ماهها قبل از وقوع پیشبینی کنند. این “نگهداری پیشبینانه” از خرابیهای غیرمنتظره جلوگیری کرده و عمر مفید تجهیزات را به حداکثر میرساند.
آسیبپذیری در برابر تهدیدات سایبری؛ زخمی کهنه بر پیکر صنعت
با دیجیتال شدن نسبی برخی فرایندها، دستگاههای واپایش صنعتی (ICS/SCADA) به اهدافی جذاب برای حمله سایبر گران تبدیل شدهاند. بسیاری از این دستگاهها با پروتکلهای امنیتی منسوخ و بدون راهکارهای امنیت سایبری مدرن کار میکنند. یک حمله موفق میتواند منجر به اختلال در تأمین گاز، دستکاری در دادههای حیاتی، تخریب فیزیکی تجهیزات و حتی فجایع انسانی شود. ایمنسازی این زیرساخت حیاتی در برابر تهدیدات سایبری، دیگر یک انتخاب نیست، یک ضرورت است.
نشت منابع و کاهش بهرهوری عملیاتی
نشت گاز در خطوط انتقال طولانی و شبکههای توزیع گسترده، یکی از معضلات پنهان و پرهزینه صنعت گاز است. شناسایی این نشتیها با روشهای سنتی، زمانبر، پرهزینه و اغلب ناکارآمد است. پلتفرمهای مانیتورینگ هوشمند که از ترکیب دادههای ماهوارهای، حسگرهای زمینی و پهپادها استفاده میکنند، میتوانند به طور خودکار و بادقت بالا، محل و میزان نشتی را در کسری از زمان شناسایی کرده و هشدار دهند. این امر علاوه بر صرفهجویی اقتصادی کلان، ایمنی و حفاظت از محیطزیست را بهشدت ارتقا میدهد.
راهحل و الزامات گذار به صنعت گاز هوشمند
نقش نهادهای تصمیمساز و سیاستگذار در این تحول، نقشی کلیدی و غیرقابلانکار است. حمایت از شرکتهای دانشبنیان و فناور داخلی باید از شعار فراتر رفته و در قالب اقدامات عملی و ملموس متجلی شود:
بسترسازی قانونی و تنظیم مقررات هوشمند یکی از این راههاست. تدوین استانداردهای اجباری برای بهکارگیری فناوریهای نوین در صنعت گاز و ایجاد چارچوبهای حقوقی برای بهرهگیری از دادهها و سیستمهای ابری.
از سوی دیگر تسهیل فرایندهای خرید داخلی نیز میتواند در این روند تأثیرگذار باشد. تصویب و اجرای جدی “قانون خرید تضمینی محصولات دانشبنیان”. باید موانع بوروکراتیک و ترجیحدادن راهحلهای خارجیِ بهظاهر کمریسک از سر راه شرکتهای داخلی برداشته شود.
ایجاد بستر آزمایش و پیادهسازی در مقیاس واقعی نیز راهکار دیگری است. صنعت گاز باید خود را بهعنوان “آزمایشگاه ملی” برای آزمودن راهحلهای فناورانه شرکتهای داخلی تعریف کند. اختصاص سایتهای پایلوت در پالایشگاهها یا بخشی از شبکه توزیع، به این شرکتها اجازه میدهد محصولات خود را در شرایط واقعی ارتقا داده و اثربخشی آن را به اثبات برسانند.
صنعت گاز ایران در آستانه یک انتخاب سرنوشتساز قرار دارد: یا با جسارت به استقبال فناوریهای بومی رفته و با اتکا به نیروی خلاق جوانان داخلی، تحولی شگرف در بهرهوری، ایمنی و کیفیت خدمات خود ایجاد کند، یا با ادامه روند فعلی، بهتدریج توان رقابتی و تابآوری خود را در برابر تحولات جهانی از دست بدهد.
حمایت از تولید داخلی در این حوزه، تنها یک انتخاب اقتصادی نیست، یک ضرورت استراتژیک برای تضمین امنیت انرژی کشور است. تنها با عزمی راسخ و حمایتی همهجانبه از ایدههای نوآورانه است که میتوان شاهد تحقق عینی و باشکوه شعار “ما میتوانیم” در عرصه صنعت گاز بود و میراثی ماندگار برای نسلهای آینده به جا گذاشت.
گزارش:میترا سعیدی کیا