در نشست «فرآورده‌های نوین درمانی در بیماری‌های صعب‌العلاج و ناباروری» در دومین روز نمایشگاه «گزیده‌ای از دستاوردهای علمی و فناورانه جهاددانشگاهی» ظرفیت‌ها و توانمندی‌های جهاددانشگاهی در حوزه سلامت و پزشکی بررسی شد.
به گزارش خبرگزاری سینا، نشست «فرآورده‌های نوین درمانی در بیماری‌های صعب‌العلاج و ناباروری» یکشنبه یازدهم آبان‌ماه، در حاشیه برگزاری سومین نمایشگاه «گزیده‌ای از دستاوردهای علمی و فناورانه جهاددانشگاهی» برگزار شد.
در ابتدای این نشست، محمدرضا نژادمقدم، مدیرکل دفتر پزشکی دفتر مرکزی جهاددانشگاهی، به‌عنوان دبیر و سخنران نخست، با اشاره به رسالت جهاددانشگاهی در شناسایی چالش‌های ملی و ارائه راه‌حل‌های علمی برای رفع آن‌ها گفت: ما در جهاددانشگاهی معتقدیم هر یک از محققان و متخصصان حوزه‌های مختلف باید با شناخت مسائل و نیازهای واقعی کشور، حداکثر توان خود را برای حل آن‌ها به‌کار گیرند. گروه‌های تخصصی پزشکی جهاددانشگاهی نیز با هدف پاسخ به این چالش‌ها، در حوزه فناوری‌های نوین علوم پزشکی و زیستی فعالیت می‌کنند تا بتوانند در ارتقای سلامت جامعه و رفع مشکلات ملی سهم مؤثری داشته باشند.
وی افزود: یکی از مهم‌ترین چالش‌های کشور، بحران کاهش سلامت جامعه است که در اسناد ملی به‌عنوان چالش چهارم و اولویت چهارم معرفی شده است. همچنین، توسعه نوآوری، گسترش سالمندی، فقر، ناترازی بازار کار و بیکاری از دیگر مسائل جدی هستند که با رویکردهای نوین پزشکی و زیست‌فناوری می‌توان بر آن‌ها تأثیر گذاشت.
مدیرکل دفتر پزشکی جهاددانشگاهی ادامه داد: در کنار این مسائل، مهاجرت نخبگان و کاهش امید اجتماعی نیز چالش‌هایی هستند که باید با اتکا بر توان علمی داخلی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین به آن‌ها پاسخ داد. هدف ما این است که نشان دهیم علوم پزشکی نوین می‌تواند در رفع این مشکلات و ارتقای توان ملی نقش‌آفرین باشد.
ظرفیت‌های جهاددانشگاهی در حوزه پزشکی
نژادمقدم در معرفی ساختار و ظرفیت‌های جهاددانشگاهی در حوزه پزشکی گفت: جهاددانشگاهی در حال حاضر دارای سه پژوهشکده شامل علوم بهداشتی، فناوری‌های بازساختی و ترمیمی و پژوهشکده گیاهان دارویی است. همچنین ۲۰ سازمان دارای ساختار تشخیصی و درمانی در ۲۰ استان کشور زیرمجموعه این نهاد فعالیت دارند. در این مجموعه، بیش از ۳۱۰ نیروی انسانی شامل اعضای هیئت علمی، پژوهشگران و کارشناسان متخصص مشغول فعالیت هستند و حدود ۴۵۰ پزشک و متخصص در حوزه‌های گوناگون همکاری دارند.
وی با بیان اینکه بخش عمده‌ای از این ساختارها ماهیت پژوهشی دارند، تصریح کرد: گروه‌های پژوهشی جهاددانشگاهی به‌صورت تخصصی و هسته‌ای فعالیت می‌کنند و از سال‌ها پیش مشابه ساختارهای دانش‌بنیان امروزی شکل گرفته‌اند. بسیاری از مراکز شناخته‌شده همچون رویان، ابن‌سینا و مرکز سرطان معتمد از دل همین گروه‌ها ایجاد شده‌اند.
نژادمقدم با اشاره به فعالیت ده گروه پژوهشی در حوزه ناباروری، جنین‌شناسی و ژنتیک و ۲۶ گروه پژوهشی در زمینه تشخیص و درمان بیماری‌های مزمن و صعب‌العلاج گفت: همچنین هفت گروه پژوهشی در حوزه بهداشت عمومی و ارتقای سلامت جامعه فعال هستند. علاوه بر این، ۴۷ مرکز خدمات تخصصی در زمینه‌های پیشگیری، تشخیص و سلامت با پشتوانه پژوهشی در سراسر کشور فعالیت می‌کنند.
وی تأکید کرد: تمامی این زیرساخت‌ها در راستای توسعه نظام هوشمند پژوهش و درمان طراحی شده‌اند تا پاسخگوی چالش‌های کلان حوزه سلامت از جمله تحولات جمعیتی، آینده باروری، بیماری‌های مزمن، بیماری‌های صعب‌العلاج و ارتقای دیپلماسی سلامت جهانی باشند. از طریق تقویت این حوزه، می‌توان از تهدیدهای سیاسی و تحریم‌های علمی عبور کرد و جایگاه کشور را در عرصه بین‌المللی ارتقا داد.
مدیرکل دفتر پزشکی دفتر مرکزی جهاددانشگاهی اظهار کرد: تمام فعالیت‌های این نهاد با هدف هم‌افزایی و انطباق با اولویت‌های فناورانه کشور و در چارچوب برنامه هفتم توسعه پیش می‌رود. طرح شاخص ما در حوزه فناوری‌های پزشکی، توسعه و تجاری‌سازی فرآورده‌های راهبردی درمانی پیشرفته شامل پزشکی بازساختی، سلول‌درمانی، ژن‌درمانی و ویروس‌درمانی است که به‌عنوان فناوری‌های استراتژیک و آینده‌ساز، مزیت رقابتی کشور را تضمین می‌کند.
وی تصریح کرد: این فناوری‌ها نه‌تنها محصولات جدید پزشکی به شمار می‌آیند، بلکه دارایی‌های راهبردی و موتور محرک آینده اقتصاد سلامت کشور هستند. دستیابی به آن‌ها می‌تواند مزیت رقابتی غیرقابل جایگزینی برای ایران در بازارهای پزشکی ایجاد کند و موقعیت کشور را در عرصه علمی و اقتصادی تثبیت کند.
نژادمقدم گفت: جهاددانشگاهی با اتکا به توان علمی و پژوهشی خود می‌کوشد چرخه «پژوهش تا محصول» را در عرصه فناوری‌های درمانی پیشرفته تکمیل کند. در حالی‌که بسیاری از دانشگاه‌های نسل اول و دوم در مرحله تحقیق متوقف می‌شوند و صنعت نیز به دلیل ریسک بالا ورود نمی‌کند، تجربه جهاددانشگاهی نشان داده است که عبور از ایده تا تجاری‌سازی فرآورده‌های درمانی پیشرفته در کشور ممکن است، به شرط آنکه حمایت هوشمند و پایدار از این مسیر صورت گیرد.
ناباروری، بحران چندبعدی سلامت و جمعیت کشور
در ادامه این نشست، امیرحسن زرنانی، مدیرگروه ایمنی‌شناسی تولید مثل پژوهشگاه ابن‌سینا، به‌عنوان سخنران دوم با اشاره به اهمیت مقوله تولید مثل در تداوم حیات انسان و گونه‌های زنده گفت: در فرآیند تکامل، هیچ ویژگی‌ای به اندازه تولید مثل در بقا و سازگاری موجودات نقش نداشته است. هر گونه‌ای که قادر به تولید مثل نباشد، محکوم به نابودی است و از این رو، تولید مثل اساس تکامل تمامی گونه‌ها محسوب می‌شود.
وی با اشاره به سابقه علمی خود در حوزه تولید مثل افزود: از سال ۱۳۷۶ به این حوزه علاقه‌مند شدم و از سال ۱۳۸۳ در پژوهشگاه ابن‌سینا فعالیت رسمی خود را آغاز کردم. گروه ایمنی‌شناسی تولید مثل از آن زمان تاکنون تلاش کرده است به پرسش‌های بنیادینی همچون این مسئله پاسخ دهد که چرا جنینی که نیمی از آن از پدر است، از سوی بدن مادر پس زده نمی‌شود. در واقع، رحم مادر تنها بافتی در بدن انسان است که می‌تواند بافتی نیمه‌بیگانه را بپذیرد و هرگونه اختلال در این سازگاری منجر به سقط یا ناباروری می‌شود.
زرنانی با اشاره به دستاوردهای علمی این گروه گفت: در طول فعالیت پژوهشگاه ابن‌سینا، بیش از ۲۰۰ مقاله علمی در زمینه ایمنی‌شناسی تولید مثل منتشر شده و نخستین کتاب «ایمنی‌شناسی تولید مثل» در ایران نیز در همین مجموعه تدوین و در سال ۱۳۸۲ به‌عنوان کتاب سال کشور برگزیده شد. در ادامه، با همکاری دانشگاه‌های فرانسه و ایتالیا، نخستین کتاب بین‌المللی در این زمینه منتشر شد که اکنون یکی از منابع مرجع در جهان محسوب می‌شود.
وی با اشاره به همکاری‌های گسترده پژوهشگاه ابن‌سینا در حوزه سلول‌های بنیادی اظهار کرد: از حدود ۱۷ سال پیش، پژوهش‌های ما در زمینه سلول‌های بنیادی خون قاعدگی آغاز شد. برخلاف تصور رایج، قاعدگی فرایندی زائد نیست بلکه منبعی ارزشمند از سلول‌های بنیادی است که می‌تواند در مهندسی بافت و درمان ناباروری به کار گرفته شود.
زرنانی ادامه داد: در سال ۱۳۹۲ گروه مهندسی بافت در پژوهشگاه ابن‌سینا با هدف توسعه فناوری‌های بازساختی سلولی تشکیل شد و در سال ۱۴۰۳ نیز به‌عنوان قطب علمی و فناورانه کشور در حوزه توسعه رویکردهای بازساختی سلولی شناخته شد.
مدیرگروه ایمنی‌شناسی تولید مثل پژوهشگاه ابن‌سینا با اشاره به ابعاد اجتماعی ناباروری تصریح کرد: ناباروری یک معضل صرفاً پزشکی نیست بلکه بحرانی چندوجهی است که پیامدهای اجتماعی، روانی و حتی امنیتی دارد. بر اساس مطالعه‌ای که حدود ۱۲ سال پیش توسط پژوهشگاه ابن‌سینا انجام شد، از هر شش زوج ایرانی، یک زوج نابارور است؛ به‌عبارتی، حدود ۱۹/۷ درصد از زوج‌ها با مشکل ناباروری مواجه‌اند.
وی افزود: آثار ناباروری فقط اقتصادی نیست بلکه شامل افسردگی، کاهش کیفیت زندگی، افزایش طلاق و تهدید جوانی جمعیت نیز می‌شود. از این‌رو، درمان اختلالات باروری یکی از مأموریت‌های اصلی پژوهشگاه ابن‌سینا است.
زرنانی با اشاره به بیماری‌های مرتبط با ناباروری گفت: یکی از مهم‌ترین این بیماری‌ها اندومتریوز است که نخستین کلینیک تخصصی آن در مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا توسط دکتر عادل کی تأسیس شد. حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد از زنان نابارور مبتلا به اندومتریوز هستند و درمان این بیماری هزینه‌ای چندبرابر سایر درمان‌ها دارد. یکی از راهکارهای نوین در درمان این بیماری، استفاده از سلول‌های بنیادی برای بازسازی عملکرد تخمدان‌هاست.
وی اضافه کرد: از دیگر چالش‌های مهم در این حوزه، سقط‌های مکرر است. زنانی که بارها باردار می‌شوند اما هر بار دچار سقط جنین می‌شوند، در معرض فشار روانی شدیدی قرار دارند. سلول‌های بنیادی و محصولات مشتق از آن‌ها در این زمینه نیز می‌توانند امید تازه‌ای برای درمان ایجاد کنند.
زرنانی درباره کاهش ذخیره تخمدان نیز هشدار داد و گفت: افزایش سن ازدواج و تأخیر در فرزندآوری موجب شده است ذخیره تخمدان در زنان به‌شدت کاهش یابد. پیش‌تر سن ازدواج در ایران ۱۸ تا ۲۰ سال بود، اما اکنون به بیش از ۲۸ سال رسیده است. بسیاری از زنان پس از ۳۵ سالگی تازه برای بارداری اقدام می‌کنند، در حالی‌که ذخیره تخمدان در این سن به میزان چشمگیری کاهش یافته است.
وی افزود: علاوه بر زنان، کیفیت باروری در مردان نیز افت کرده است. در دهه ۱۳۶۰، تعداد اسپرم‌ها در آزمایش‌ها بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلیون بود، اما اکنون این رقم در بسیاری از موارد به کمتر از ۵۰ میلیون رسیده است. آلودگی هوا، سبک زندگی ناسالم، کم‌تحرکی و تغذیه نامناسب از عوامل مهم در کاهش کیفیت اسپرم هستند.
مدیرگروه ایمنی‌شناسی تولید مثل تأکید کرد: محدودیت‌های فرهنگی در استفاده از روش‌هایی مانند اهدای تخمک یا فرزندخواندگی باعث شده است ضرورت توسعه فناوری‌های نوین درمان ناباروری دوچندان شود. در پژوهشگاه ابن‌سینا سه کارآزمایی بالینی در زمینه استفاده از سلول‌های بنیادی خون قاعدگی برای احیای عملکرد تخمدان انجام شده که نتایج آن نشان می‌دهد حدود ۲۵ درصد از زنان دارای کاهش ذخیره تخمدان پس از درمان، به‌صورت طبیعی باردار شده‌اند؛ این دستاوردی بزرگ در حوزه پزشکی بازساختی است.
وی با تأکید بر نقش این فناوری‌ها در تحقق سیاست جوانی جمعیت گفت: توسعه فناوری‌های ملی مرتبط با سلول‌های بنیادی در درمان ناباروری و سقط مکرر، یکی از پروژه‌های کلیدی پژوهشگاه ابن‌سینا است. این طرح علاوه بر کمک به سلامت باروری زنان و مردان، به ایجاد اشتغال تخصصی، ارتقای فناوری ملی و حمایت از جوانی جمعیت کشور کمک خواهد کرد.
زرنانی تصریح کرد: ناباروری تنها یک مشکل پزشکی نیست، بلکه بحرانی چندبعدی است که سلامت، روان، اقتصاد و آینده جمعیتی کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل، فناوری‌های نوینی همچون سلول‌درمانی و استفاده از اگزوزوم‌ها یا فرآورده‌های مشتق از سلول‌های بنیادی، می‌توانند به‌عنوان امیدی تازه برای احیای باروری در زنان و مردان مطرح شوند.
در ادامه این نشست تخصصی، رامین صرامی فروشانی، رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاددانشگاهی به‌عنوان سومین سخنران به تشریح فعالیت‌ها و دستاوردهای این پژوهشگاه پرداخت.
وی در ابتدای سخنان خود ضمن قدردانی از برگزارکنندگان نشست گفت: من تلاش می‌کنم با زبانی ساده‌تر و کاربردی‌تر با شما صحبت کنم تا پیام اصلی جهاددانشگاهی در حوزه درمان‌های نوین به‌درستی منتقل شود. گاهی تصور می‌شود جهاددانشگاهی فعالیت‌های موازی با سایر مراکز دارد، اما واقعیت این است که این نهاد همواره دست‌کم ده سال از دانشگاه‌های کشور جلوتر بوده و کارهایی را انجام داده که دیگران قادر به انجام آن نبوده‌اند.
صرامی فروشانی تأکید کرد: اصل اساسی در جهاددانشگاهی این است که از فناوری برای حل معضلات ملی استفاده کنیم. در پژوهشگاه ملی سرطان نیز همین نگاه حاکم است؛ ما خود را واسطه‌ای میان مراکز تولید دانش و عرصه بالینی درمان بیماران می‌دانیم. مأموریت اصلی ما این است که نتایج پژوهش‌ها را به فناوری قابل استفاده در درمان تبدیل کنیم.
وی با اشاره به دستاوردهای فناورانه پژوهشگاه ملی سرطان بیان کرد: گرچه پژوهش اولویت اول ما نیست، اما در این حوزه نیز همواره جزو برترین مراکز کشور بوده‌ایم. در چند سال اخیر رتبه‌های ممتاز پژوهشی را در میان مراکز تحقیقات سرطان کشور کسب کرده‌ایم و اکنون تمرکز ما بر توسعه فناوری‌های تشخیصی و درمانی است.
تولید کیت تشخیص ژنتیکی سرطان پستان در کشور
صرامی فروشانی گفت: یکی از مهم‌ترین فناوری‌های توسعه‌یافته در پژوهشگاه ملی سرطان، کیت تشخیص ژنتیکی نیاز یا عدم نیاز به شیمی‌درمانی در بیماران مبتلا به سرطان پستان است. همان‌طور که می‌دانید، شیمی‌درمانی یکی از دشوارترین مراحل درمان برای بیماران، به‌ویژه بانوان است و آثار روانی و خانوادگی بسیاری دارد. در بسیاری از موارد، بیماران بدون آنکه واقعاً به شیمی‌درمانی نیاز داشته باشند، تحت این درمان قرار می‌گیرند، زیرا پزشک ابزاری برای تشخیص دقیق ندارد.
وی افزود: فناوری مشابه این کیت نخستین‌بار در آمریکای شمالی با هزینه‌ای بالغ بر چهار هزار دلار برای هر نمونه ارائه شد و ارسال نمونه از ایران به خارج از کشور نیز با دشواری‌های فراوان همراه بود. اما فناوران جوان ما در پژوهشگاه ملی سرطان موفق شدند این فناوری را بومی‌سازی کنند و اکنون این تست در کشور، با هزینه‌ای حدود ده میلیون تومان و در کمتر از یک هفته قابل انجام است. این دستاورد ملی تنها فناوری مورد تأیید آزمایشگاه مرجع سلامت وزارت بهداشت در این زمینه است.
توسعه فناوری‌های میکروفلوئیدیک برای تشخیص سلول‌های سرطانی
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان ادامه داد: تیم‌های مهندسی ما دستگاه‌های میکروفلوئیدیکی طراحی کرده‌اند که قادرند از بین میلیون‌ها سلول خونی، تنها چند سلول سرطانی در گردش را جداسازی کنند. این فناوری به ما کمک می‌کند میزان احتمال متاستاز یا پاسخ‌دهی بیمار به درمان را بسنجیم. چنین دستگاهی در ابعاد بسیار کوچک و با فناوری کاملاً ایرانی ساخته شده است.
وی افزود: در ادامه، با همکاری متخصصان، دستگاه دیگری برای اطمینان از حذف کامل سلول‌های سرطانی پس از جراحی طراحی شده است. این دستگاه با استفاده از میدان‌های الکتریکی می‌تواند سلول‌های سرطانی باقیمانده در بافت را شناسایی کند. این فناوری به مرحله بلوغ رسیده و اکنون دارای تعرفه درمانی است و در برخی مراکز درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
صرامی فروشانی با اشاره به رشد جهانی فناوری‌های «درمان‌های پیشرفته پزشکی» (ATMP) اظهار کرد: این حوزه شامل سه شاخه اصلی سلول‌درمانی، ژن‌درمانی و مهندسی بافت است که در دنیا با سرعت چشمگیر در حال توسعه است. حجم سرمایه‌گذاری جهانی در این حوزه در سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۲ هزار میلیون دلار بوده است و پیش‌بینی می‌شود در پنج سال آینده دو برابر شود. جهاددانشگاهی از جمله نهادهایی است که در این زمینه در کشور پیشگام بوده است.
وی یادآور شد: جهاددانشگاهی سه دهه پیش با تأسیس پژوهشگاه رویان، مفهوم سلول‌های بنیادی را در ایران نهادینه کرد؛ مفهومی که امروز بخشی از ادبیات علمی کشور است. اکنون نیز پژوهشگاه ملی سرطان با تکیه بر همان تجربه، پروژه‌های گسترده‌ای در زمینه سلول‌درمانی، ایمنی‌درمانی سلولی و ژن‌درمانی در دست اجرا دارد.
دستاوردهای ملی در سلول‌درمانی و ایمنی‌درمانی
وی تصریح کرد: در حوزه سلول‌درمانی، بزرگ‌ترین کارآزمایی بالینی کشور برای درمان آرتروز زانو با استفاده از سلول‌های بنیادی با حضور بیش از ششصد بیمار در پژوهشگاه‌های جهاددانشگاهی انجام شده است. همچنین در دوران کرونا از این فناوری برای درمان بیماران حاد استفاده شد. اکنون نیز پژوهشگاه ملی سرطان در زمینه ایمنی‌درمانی سلولی فعالیت گسترده‌ای دارد و از سلول‌های ایمنی بدن بیماران برای مقابله با تومورها بهره می‌گیرد.
صرامی‌فروشانی افزود: یکی از مهم‌ترین پروژه‌های ما در این بخش، توسعه درمان‌های مبتنی بر سلول‌های کشنده طبیعی (NK Cells) است که نتایج اولیه آن در درمان سرطان‌های تهاجمی پستان بسیار امیدبخش بوده است. در حوزه سرطان خون نیز این روش‌ها در حال آزمایش بالینی هستند.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان با اشاره به روند جهانی ژن‌درمانی گفت: بازار ژن‌درمانی اکنون از سلول‌درمانی نیز فراتر رفته است. در پنج سال اخیر بیش از ۴۰ محصول ژن‌درمانی مجوز ورود به بازار گرفته‌اند و ده‌ها مورد دیگر در صف تأیید هستند. درمان‌هایی مانند داروی SMA با قیمت بیش از دو میلیون دلار، یا داروهای ژن‌درمانی هموفیلی و کورر مادرزاد، نمونه‌هایی از این حوزه‌اند که ارزش اقتصادی و درمانی بسیار بالایی دارند.
وی افزود: در جهاددانشگاهی، ما رویکردی بومی در این زمینه اتخاذ کرده‌ایم. در پژوهشگاه ملی سرطان، فناوری ژن‌درمانی در حال توسعه است و از ویروس‌ها به‌عنوان ناقل ژنی استفاده می‌کنیم. ویروس‌های مهندسی‌شده، نقش «حامل» یا «حمال ژن» را دارند و می‌توانند مواد ژنتیکی درمانگر را به درون سلول‌های بیمار منتقل کنند. این همان فناوری‌ای است که در واکسن‌های آسترازنکا نیز استفاده شد.
صرامی‌فروشانی تأکید کرد: گام بعدی ما استفاده از ویروس‌ها نه فقط به‌عنوان ناقل، بلکه به‌عنوان عامل مستقیم درمان است. ویروس‌های موسوم به «آنکولیتیک» می‌توانند سلول‌های سرطانی را هدف قرار دهند و آن‌ها را منهدم کنند. در پژوهشگاه ملی سرطان، با تکیه بر توان جوانان متخصص و با بودجه‌ای بسیار محدود، توانسته‌ایم ویروس مهندسی‌شده‌ای مشابه ویروس درمانی Oncorine را تولید کنیم که قادر به شناسایی و تخریب سلول‌های توموری است.
وی تصریح کرد: اکنون این فناوری به مرحله کارآزمایی بالینی رسیده و تا کنون بیش از ۵۰ تزریق آزمایشی بر روی بیماران انجام شده است. ما به دانش فنی تولید، تکثیر و خالص‌سازی این ویروس‌ها دست یافته‌ایم و این دستاورد یکی از پیشرفته‌ترین پروژه‌های زیستی کشور محسوب می‌شود.
در پایان، رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاددانشگاهی با تأکید بر ضرورت حمایت از طرح‌های نوآورانه گفت: انتظار داریم سازمان برنامه و بودجه و سایر نهادهای تصمیم‌گیر، این بذر فناوری را حمایت کنند تا همان‌گونه که پژوهشگاه رویان مسیر سلول‌های بنیادی را در کشور گشود، پژوهشگاه ملی سرطان نیز بتواند مسیر درمان‌های ویروسی و ژن‌درمانی را در ایران نهادینه کند. این فناوری‌ها آینده درمان بیماری‌های صعب‌العلاج در کشور را متحول خواهند کرد.
مسعود وثوق، مدیر گروه پژوهشی سلول‌درمانی پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی به‌عنوان چهارمین سخنران این نشست تخصصی اظهار کرد: اجازه دهید سخنم را با بیتی از حافظ آغاز کنم که می‌فرماید: «فرصت شمار صحبت کز این دوراهه منزل/ چون بگذریم دیگر نتوان به هم رسیدن.» این بیت یادآور فرصت‌های محدودی است که اگر از دست بروند، جبران آن‌ها دشوار خواهد بود؛ به‌ویژه در حوزه علم و فناوری‌های پزشکی که آینده سلامت کشور به آن وابسته است.
وی با اشاره به روند شکل‌گیری درمان ناباروری در کشور گفت: در دهه ۶۰ زوج‌های نابارور برای درمان ناچار بودند به خارج از کشور سفر کنند و هزینه‌های سنگینی را متحمل شوند. اما با همت جوانان این سرزمین، مرکز ناباروری پژوهشگاه رویان تأسیس شد و امروز یکی از مراکز پیشرو منطقه در این حوزه است. البته هدف من از بیان این مقدمه، صرفاً یادآوری دستاوردها نیست، بلکه می‌خواهم تأکید کنم که همان‌گونه که روزی در حوزه ناباروری نیازمند اقدام ملی بودیم، امروز نیز در حوزه بیماری‌های صعب‌العلاج در برابر چالشی مشابه قرار داریم.
وثوق افزود: در حال حاضر بیماران بسیاری برای درمان برخی بیماری‌های صعب‌العلاج مجبور به سفر به خارج از کشور هستند، در حالی که کشورهایی مانند ترکیه، عربستان سعودی، امارات و کره‌جنوبی به مقاصد اصلی بیماران ایرانی تبدیل شده‌اند. نکته جالب این است که عربستان سعودی تنها یک ماه پس از صدور مجوز سازمان غذا و داروی آمریکا برای چند فرآورده ژن‌درمانی در دسامبر ۲۰۲۳، اجرای عملی این درمان‌ها را در بیمارستان‌های ریاض آغاز کرد. امروز بیماران ایرانی مبتلا به سرطان کبد نیز برای دریافت این نوع خدمات به کره‌جنوبی مراجعه می‌کنند.
گام‌های بزرگ دنیا در مسیر مقابله با بیماری‌های صعب‌العلاج
وی با بیان اینکه دنیا در مسیر مقابله با بیماری‌های صعب‌العلاج گام‌های بزرگی برداشته است، تصریح کرد: دیگر واژه «سرطان» مترادف با مرگ نیست. اکنون با پیشرفت درمان‌های ژنی و سلولی، امیدهای جدیدی ایجاد شده است. نمونه بارز آن، کودک هفت‌ساله‌ای است که پس از شرکت در یک مطالعه بالینی و دریافت ژن‌درمانی، سرطانش کاملاً برطرف شد و سال‌هاست زندگی عادی دارد.
وثوق اظهار کرد: همان‌طور که در سخنان اساتید پیش از من مطرح شد، درمان‌های نوین نه‌تنها یک نیاز بلکه یک مطالبه ملی است. مردم ما داستان‌هایی مانند «دل‌آرا» را فراموش نکرده‌اند و انتظار دارند کشور در این حوزه به پیشرفت‌های ملموس برسد. اکنون بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز پزشکی معتبر جهان از جمله مایو کلینیک وارد مرحله اجرایی انقلاب چهارم خدمات پزشکی شده‌اند و درمان‌های مبتنی بر سلول و ژن را به‌صورت گسترده ارائه می‌دهند.
وی ادامه داد: برای درک بهتر شرایط، بد نیست اشاره کنم که بیمارستان «کینگ فیصل» عربستان، سه روز پیش اعلام کرده که بیش از ۲۰۰ بیمار مبتلا به سرطان را تحت درمان ژن‌درمانی قرار داده و از تیرماه ۱۴۰۳ موفق به تولید محصول درمانی بومی در این حوزه شده است. این آمار نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری‌های کلان در کشورهای منطقه در حال به ثمر نشستن است.
وثوق گفت: در حال حاضر بیش از ۱۵۰ فرآورده ژن‌درمانی و سلولی در جهان مجوزهای بین‌المللی گرفته و به‌صورت رسمی در بازارهای درمانی عرضه می‌شوند. اما سهم ایران از این بازار جهانی ناچیز است. در حالی که کشورهای کره‌جنوبی، اتحادیه اروپا و ایالات متحده با تکیه بر نظام‌های نظارتی پیشرفته (FDA، EMA و MFDS) توانسته‌اند جایگاه خود را در توسعه این فناوری تثبیت کنند.
وی افزود: در آمریکا با ایجاد زیرساخت‌های علمی در دوران اوباما و سرمایه‌گذاری سنگین FDA، بازار درمان‌های بازساختی به سرعت رشد کرد و اکنون ایالات متحده و کره‌جنوبی در تولید فرآورده‌های بالینی پیشتاز هستند. ما نیز در ایران باید در این مسیر گام برداریم، چراکه این حوزه دیگر یک انتخاب نیست بلکه ضرورتی حیاتی برای سلامت جامعه است.
مدیر گروه پژوهشی سلول‌درمانی پژوهشگاه رویان در ادامه با اشاره به اهمیت تأمین مالی این بخش اظهار کرد: توسعه درمان‌های نوین نیازمند حمایت حاکمیتی و سرمایه‌گذاری پایدار است. بدون ایجاد زیرساخت‌های مالی، نمی‌توان پاسخگوی نیاز بیماران داخلی بود یا به رقابت جهانی در حوزه پزشکی بازساختی وارد شد.
وثوق درباره جایگاه ایران در عرصه علمی گفت: کشور ما از نظر تولید علم در جهان رتبه ۱۲ و در منطقه رتبه نخست را دارد، اما در ترجمان این علم به فناوری و محصول درمانی عقب هستیم. بر اساس آخرین آمار، ایران در ثبت کارآزمایی‌های بالینی رتبه چهارم منطقه را دارد، اما فاصله ترکیه و عربستان در حال افزایش است. برای مثال، عربستان که در تابستان ۱۴۰۲ تنها ۹۳ مطالعه بالینی ثبت کرده بود، اکنون تقریباً به سطح ایران رسیده و ترکیه نیز هفت تا هشت برابر ما در این زمینه فعال‌تر است.
وی تأکید کرد: اگرچه پژوهشگاه رویان و دیگر مراکز علمی کشور در سطح جهانی شناخته‌شده‌اند و پنج فرآورده دارای مجوز سازمان غذا و دارو در کشور وجود دارد، اما با توجه به ظرفیت نیروی انسانی و سابقه علمی ایران، این عدد باید بسیار بیشتر باشد. کره‌جنوبی اکنون ۱۷ محصول دارای مجوز دارد که برخی از آن‌ها حتی در FDA آمریکا در حال بررسی است.
وثوق در پایان سخنان خود تصریح کرد: تمام این مطالب برای تأکید بر یک نکته بود؛ اینکه فرصت‌ها محدودند و نباید از دست بروند. همان‌طور که حافظ فرمود: «فرصت شمار صحبت کز این دوراهه منزل/ چون بگذریم دیگر نتوان به هم رسیدن.» امروز زمان تصمیم‌گیری و اقدام ملی برای توسعه درمان‌های نوین در کشور است.
وظیفه جهاددانشگاهی تولید، ترجمان و کاربرد علم است
احمد وثوق، مدیر مرکز درمان ناباروری پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی به‌عنوان یکی دیگر از سخنرانان نشست تخصصی «فرآورده‌های نوین درمانی در بیماری‌های صعب‌العلاج و ناباروری» اظهار کرد: اگر بخواهم خلاصه بگویم، آنچه ما در جهاددانشگاهی به آن باور داریم سه وظیفه اساسی است؛ تولید علم، ترجمان علم و کاربرد علم. این سه محور اساس فعالیت‌های جهاددانشگاهی را در تمام حوزه‌ها تشکیل می‌دهد.
وی افزود: تفاوتی ندارد که جهاددانشگاهی در زمینه فنی و مهندسی، کشاورزی، علوم پزشکی یا علوم انسانی فعالیت کند؛ در همه این حوزه‌ها هدف اصلی ما این است که علم تولید شود، ترجمه و تبیین گردد و در نهایت به کار گرفته شود. توقع ما نیز این است که در این مسیر ساختارهای علمی کشور از جمله دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در کنار جهاددانشگاهی باشند تا بتوانیم از تجربیات یکدیگر بهره ببریم و نتیجه این همکاری، تولید علمی مؤثر و قابل‌کاربرد باشد.
وثوق با تأکید بر اهمیت همکاری میان نهادهای علمی و صنعتی گفت: در زمینه ترجمان علم نیز انتظار داریم مجموعه‌هایی که ظرفیت عملیاتی و اجرایی دارند، مانند بیمارستان‌ها، واحدهای صنعتی و مراکز کشاورزی، در کنار جهاددانشگاهی قرار گیرند تا محصول پژوهش‌ها به مرحله کاربرد برسد. در حوزه کاربرد علم نیز اگر محصولی تولید می‌شود اما در نهایت به دست جامعه نمی‌رسد، این به معنای تکمیل نشدن چرخه علم تا عمل است.
وی با اشاره به توانمندی‌های جهاددانشگاهی اظهار کرد: جهاددانشگاهی ظرفیت‌های ارزشمندی دارد که اگر با بخش‌های صنعتی و اجرایی کشور هم‌افزایی ایجاد کند، می‌تواند دستاوردهای بسیار بزرگ‌تری را رقم بزند. برای نمونه، کارخانه‌های داروسازی و واحدهای صنعتی مرتبط باید در کنار جهاددانشگاهی قرار گیرند تا محصولات فناورانه به تولید انبوه برسند و در اختیار جامعه و بیماران قرار گیرد.
مدیر مرکز درمان ناباروری پژوهشگاه رویان تأکید کرد: یکی از ویژگی‌های مهم جهاددانشگاهی این است که وارد حوزه‌هایی می‌شود که در کشور مغفول مانده‌اند یا کمتر به آن‌ها توجه شده است. ما در جهاددانشگاهی به دنبال موضوعاتی هستیم که نیاز واقعی کشورند اما به دلایل مختلف بر زمین مانده‌اند. نمونه روشن آن ورود ما به بحث سلول‌های بنیادی و سلول‌درمانی بود. در ابتدا بسیاری از صاحب‌نظران و متخصصان حوزه درمان با این موضوع مخالف بودند، اما ما وظیفه خود می‌دانستیم که باور علمی خود را به عمل برسانیم و امروز خوشبختانه شاهد موفقیت‌های بزرگ در این زمینه هستیم.
وی ادامه داد: رویکرد جهاددانشگاهی هیچ‌گاه بر پایه رقابت یا موازی‌کاری با نهادهای موجود نبوده است، بلکه هدف ما شناسایی نیازهای واقعی کشور و تمرکز بر حوزه‌هایی است که تاکنون کمتر به آن‌ها پرداخته شده است. تمام توان جهاددانشگاهی در مسیر شناسایی، تولید، ترجمان و کاربرد علم در این حوزه‌ها به کار گرفته خواهد شد.
وثوق در بخش پایانی سخنان خود به ضرورت حمایت‌های حاکمیتی اشاره کرد و گفت: همان‌طور که دکتر مسعود وثوق نیز در سخنان خود بیان کردند، در کنار همه تلاش‌های علمی و فناورانه، حمایت مالی و پشتیبانی دولتی از فعالیت‌های جهاددانشگاهی ضرورت دارد. اگر این حمایت‌ها به‌صورت هدفمند و مستمر انجام شود، جهاددانشگاهی می‌تواند در مسیر تحقق اهداف ملی و رفع نیازهای اساسی کشور نقش‌آفرینی مؤثرتری داشته باشد.