فرونشست زمین که به‌عنوان «مرگ پنهان زمین و خاک» از آن یاد می‌شود، رابطه مستقیمی با میزان مصرف آب و برداشت آب‌های زیر زمینی دارد؛ طی چند سال اخیر این واقعیت ملموس به علت مدیریت نادرست مصرف آب، کاهش بارندگی‌ها، افزایش چاه‌های غیر مجاز، سدسازی‌های غیر متعارف و الگوی نادرست کاشت و برداشت محصولات کشاورزی و … ابعاد مختلف زندگی ایرانیان را تحت تاثیر قرار داده است. پدیده‌ای که امروزه آثار مخرب آن را می‌توان در بسیاری از دشت‌ها و ساختارهای زیربنایی و فرهنگی شهرهای تاریخی ایران مشاهده کرد.
فرزانه صدقی: هم‌اکنون طبق اعلام کارشناسان از ۶۰۰ دشت کشور، حدود ۴۰۰ دشت در وضعیت بحرانی قرار دارند و در این مناطق امکان بهره‌‌برداری از آب وجود ندارد. فرونشست زمین در برخی دشت‌ها مانند دشت مهیار، همدان، شهریار، قزوین و ورامین تا ۳۶ سانتی‌متر در سال اعلام شده است؛ رقمی که استانداردهای جهانی نیز عبور کرده و وارد مرز «خطر قطعی زیرساخت» شده است. همچنین حداقل در ۱۸ استان کشور میزان فرونشست زمین سالانه به بیش از ۱۰ سانتی‌متر رسیده است. چنین وضعیتی باعث شده است اکنون ایران رتبه سه دنیا در بحران فرونشست را داشته باشد.
دکتر مهدی زارع، پژوهشگر و استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی در این باره به خبرگزاری سینا گفت: در حال حاضر حدود ۳.۵ درصد از مساحت کشور _ حدود ۵۸ هزار کیلومتر مربع _ شاهد فرونشست زمین است اما حدود ۴۵ درصد جمعیت مقیم ایران در سال ۱۴۰۴ (حدود ۴۲ میلیون نفر) در داخل یا جوار پهنه‌های فرونشست زمین سکونت دارند.
وی افزود: بر اساس دسته‌بندی‌های رسمی کاربری زمین و برآوردهای منتشر شده، محیط ساخته‌شده شامل شهرها، شهرستان‌ها، روستاها، مناطق صنعتی و جاده‌ها تقریبا ۷ درصد از کل مساحت ایران _حدود ۱۱۵ هزار کیلومتر مربع_را تشکیل می‌دهند. زمین‌های کشت‌شده ایران (زمین‌های زراعی و محصولات دائمی) نیز حدود ۱۰.۷ درصد از کل مساحت (تقریبا ۱۷۶ هزارکیلومتر مربع) تخمین زده شده است.
به گفته وی، تقریبا ۵۲ درصد از کشور از کوه‌ها و بیابان‌ها تشکیل شده است که عمدتا غیرقابل سکونت هستند. جمعیت بسیار متمرکز است و بیش از ۷۵ درصد در مناطق شهری زندگی می‌کنند، اما این مناطق شهری در مقایسه با متوسط تراکم شهری، بسیار فشرده هستند.
پایتخت‌نشین‌ها در معرض خطر جدی فرونشست زمین
زارع گفت: در حال حاضر استان‌های تهران، اصفهان، فارس، سمنان ، کرمان، خراسان رضوی و البرز از جمله بحرانی‌ترین مناطق از نظر فرونشست زمین هستند و شهرهای مهمی در این استان‌ها مانند مشهد، تهران، اصفهان، یزد، و کرمان در معرض خطر جدی قرار دارند.
وی افزود: بر اساس تحقیقات اخیر ماهواره‌ای و جغرافیایی، دشت‌های استان‌های کرمان و تهران برخی از بالاترین نرخ‌های فرونشست زمین در ایران را ثبت کرده‌اند. این نرخ‌ها اغلب در مناطقی که بیشترین آسیب را دیده‌اند، از ۳۰ سانتی‌متر در سال فراتر می‌رود و حتی در برخی مناطق شهرداری تهران از سوی سازمان نقشه برداری مقادیر بیش از ۳۰ سانتی متر در سال به عنوان سرعت فرونشست اعلام شده است.
استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی خاطرنشان کرد: حدود ۱۱ درصد از سطح استان تهران در پهنه فرونشست زمین واقع شده است. بنابر آمار رسمی وزارت نیرو در استان تهران حدود ۳۷ درصد برداشت آبخوان به کشاورزی، ۹ درصد به آبیاری فضای سبز، ۴۴ درصد به شرب شهری اختصاص دارد. البته آب شرب روستایی ۳ درصد مصرف را شامل می شود.
وی یادآورشد: بر اساس گزارش شهرداری تهران، نیاز سالانه فضای سبز شهر تهران به آب حدود ۱۸۵ میلیون مترمکعب است، اما به دلیل کاهش آبدهی چاه‌ها ۳۰ میلیون مترمکعب آب در سال ۱۴۰۴ کسری دارند. برای تامین آب ۱۰۰ حلقه چاه عمیق در سال‌های اخیر توسط سازمان آب در محدوده تهران حفر شده است.
وی تصریح کرد: تاکنون از ۵۷۹ حلقه چاه، ۱۰۸ حلقه خشک شده‌اند و ۱۰۱ حلقه فعال نیز در آستانه خشک شدن هستند. بیشترین تعداد چاه‌های خشک شده- ۱۰ حلقه -در مناطق ۱ و ۲۲ و بیشترین تعداد چاه فعال – ۶۲ حلقه- در منطقه ۲۰ تهران قرار دارد.
فرونشست سالانه 37 متری دشت رفسنجان
زارع گفت: داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که زمین نزدیک شهر رفسنجان، که به خاطر باغ‌های پسته‌اش مشهور است، ۳۴ تا ۳۷ سانتی‌متر در سال فرونشست داشته است. استخراج شدید آب‌های زیرزمینی برای این محصولات پرمصرف آب، علت اصلی فروپاشی است.
وی اظهارکرد: زمین‌های منطقه کشاورزی ورامین نیز در نزدیکی پایتخت، به دلیل تقاضای شدید آب کشاورزی و شهری، با نرخ بیش از ۳۱ سانتی‌متر در سال در حال فرونشست هستند. دشت بهرمان استان کرمان نرخ فرونشست ۳۱ سانتی‌متر در سال را ثبت کرده است. دشت کرج در استان البرز با نرخ فرونشست تا ۳۰ سانتی‌متر در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ از مناطق مهم فرونشست زمین است.علت اصلی فرونشست شدید زمین در ایران، تخلیه شدید آب‌های زیرزمینی است.
وی یادآورشد: شهرهای در حال رشد مانند تهران، اصفهان و مشهد به شدت به آب‌های زیرزمینی متکی هستند و منجر به استخراج بیش از حد آب می‌شوند. مقررات سهل‌انگارانه و اجرای ضعیف سیاست‌های آبی، بحران را تشدید کرده است.
وی در پایان گفت: آسیب به جاده‌ها، راه‌آهن و سایر زیرساخت‌ها، تخریب سفره‌های آب زیرزمینی که بازیابی آنها می‌تواند هزاران سال طول بکشد، آسیب به مکان‌های مهم فرهنگی، مانند نقش رستم و تخت جمشید در فارس و بناهای تاریخی اصفهان و ایجاد شکاف‌ها و فروچاله‌های خطرناک زمین از تبعات فرونشست زمین در ایران است.