جی. تیلور میلر نویسنده کتاب «دانش محیط زیست» تنوع زیستی را اینطور توصیف می‌کند: «هر کشور و منطقه سه نوع سرمایه و ثروت دارد که به ترتیب عبارت است از مواد خام، فرهنگ و تنوع‌زیستی. جنگل‌ها، علفزارها، پارک‌ها، بیابان‌ها، نظام‌های دریایی و … حاوی ژن‌ها، گونه‌ها و اکوسیستم‌هایی هستند که تنوع‌زیستی را می‌سازند و همه این‌ها منابع حیاتی و جزو سرمایه‌های بیولوژیکی هستند که متاسفانه به دلیل فشارهای فزاینده ناشی از رشد جمعیت و توسعه اقتصادی در معرض تهدید جدی قرار گرفته‌اند.»
ضرورت حفاظت از تنوع‌زیستی
واقعیت امر این است که تنوع‌زیستی شامل تنوع‌ژنتیکی، تنوع گونه‌ای، جمعیت‌های مختلف، جوامع، اکوسیستم‌ها، چشم‌اندازها و مناطق مختلف می‌شود و به همین دلیل منافع متعددی را برای انسان‌ها به ارمغان می‌آورد. این منافع به ترتیب عبارتند از مزایای اقتصادی، افزایش آگاهی علمی و اخلاقی، تضمین حیات در برابر شرایط نامعلوم آینده و در عین حال منافع زیبایی‌شناختی. تنوع‌زیستی می‌تواند میزان پویایی و در عین حال تولید را در یک اکوسیستم تضمین کند بدین معنا که هر گونه‌ای در یک اکوسیستم، فرقی هم نمی‌کند که کوچک باشد یا بزرگ، واجد نقشی بسیار مهم است. بعنوان مثال هر چقدر که شمار گونه‌های گیاهی در یک اکوسیستم بیش‌تر باشد، بالطبع تولید محصول نیز در آن اکوسیستم بیش‌تر خواهد بود. در کل هرچقدر که تنوع گونه‌ای در یک اکوسیستم بیش‌تر باشد، پایداری طبیعی در آن اکوسیستم برای تمامی اشکال حیات بیش‌تر خواهد بود.
تاریخچه روز جهانی تنوع‌زیستی
از سال ۱۹۸۰ میلادی به بعد، درک علمی بشر نسبت به حفاظت از این سرمایه زیستی ارتقاء پیدا کرد و همین مساله باعث شد که تمامی اشکال حیات در کنار اقتصاد ارزش پیدا کنند. در واقع امروز بوم‌شناسان و دانشمندان محیط‌زیست به این باور رسیده‌اند که کاهش تنوع‌زیستی یکی از کلیدی‌ترین مشکلات روز محیط‌زیست جهان است.
انقلاب آگاهی سرانجام منجر به این شد که بشر نسبت به روابط چندگانه در طبیعت درک عمیق‌تری داشته باشد. روز جهانی تنوع‌زیستی، روزی است که نخستین‌بار در سال ۱۹۹۳ برگزار شد و پس از آن سازمان ملل هر ساله روز ۲۲ ماه می (۱ خرداد) را به همین مناسبت گرامی می‌دارد. هدف از برگزاری این مراسم افزایش میزان آگاهی و درک انسان‌ها از مباحث مختلف تنوع‌زیستی عنوان شده است.
شعار روز جهانی تنوع‌زیستی
شعار امسال (سال ۲۰۱۷ میلادی)، تنوع‌زیستی و گردشگری پایدار است. از آنجایی که تنوع‌زیستی چه در سطح گونه‌ای و چه در سطح اکوسیستمی زیربنای اشکال مختلف گردشگری است لذا سازمان ملل نیز تلاش کرده تا با روبروی هم قرار دادن آن‌ها اهمیت توجه به تنوع‌زیستی را دوچندان نماید. گردشگری پایدار نوعی از گردشگری است که در آن نه‌تنها رشد اقتصادی بلکه در عین حال تنوع‌زیستی نیز حفاظت می‌شود یا به عبارتی مورد استفاده صحیح و اصولی قرار می‌گیرد.
در ایران یک دیدگاه نسبت به میراث طبیعی وجود دارد و آنهم دور نگه داشتن انسان‌ها از عرصه‌های به نسبت بکر طبیعی است در حالی که تجربه در کل دنیا نشان می‌دهد که تنها در شرایطی می‌توان به حفاظت از منابع طبیعی ایمان داشت که بتوان استفاده اصولی و پایدار انسان‌ها را تضمین کرد. متاسفانه رویه کنونی بالعکس ایجاد کننده نوعی تقابل است و این تقابل می‌تواند سد مهمی بر سر راه حفاظت باشد.
هر کشور برای حفاظت از تنوع‌زیستی چکار می‌تواند انجام دهد؟
سازمان ملل در وبسایت رسمی خود فعالیت‌هایی را که کلیه کشورهای جهان در این روز انجام می‌دهند، نام برده است. شما می‌توانید از طریق این وبسایت فعالیت‌های کشور مختلف را رصد نمایید. در ایران نیز تنها موسسه غیرتجاری موسوم به هرمد برای آگاهسازی در این روز خاص برنامه‌ریزی کرده است. از جمله اقدامات اين موسسه مي‌توان به اجراي برنامه‌هاي عام‌المنفعه زيست‌محيطي شامل درختكاري، پاكسازي جنگل و دوره‌هاي آموزشي حفظ تنوع‌زيستي براي كودكان اشاره كرد.
مناطق بسیار ارزشمند
در علم اکولوژی تعریفی به نام نقاط کلیدی تنوع‌زیستی یا اصطلاحاً Biological Hotspots وجود دارد که این تعریف در اصل اشاره دارد به مناطق جغرافیایی زیستی که در آن‌ها تنوع‌زیستی به صورت ملموسی برجسته و شاخص است. متاسفانه این مناطق فوق‌العاده ارزشمند در حال حاضر بواسطه‌ی تهدیدات مختلف در معرض آسیب جدی هستند. بعنوان مثال از جنگل‌ها می‌توان به عنوان نقاط ارزشمند کلیدی از نظر تنوع‌زیستی یاد کرد یا منطقه موسوم به ایران و آناتولی یکی از این نقاط کلیدی است که به تایید سازمان زیست‌محیطی غیرانتفاعی موسوم به حفاظت بین‌المللی رسیده است. منطقه مذکور از بخش‌هایی از کشور ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، عراق، ایران، ترکیه و ترکمنستان می‌گذرد و شامل زمین‌های مرتفع نواحی مرکزی و شرقی دشت آناتولی بعلاوه رشته کوه‌های زاگرس، البرز و کپه‌داغی است.
تنوع‌زیستی ارزشمندمان را حفظ کنیم
کشور ما ایران در تلاقی سه منطقه جانوری پالئارکتیک، اورینتال (ایندومالایا) و اتیوپیا (آفروتروپیکال) قرار گرفته است اما از آنجایی که بخش عمده کشور در منطقه جانوری پالئارکتیک واقع شده لذا طبیعی است که بیش‌تر تنوع جانوری کشور وابسته به این منطقه جانوری باشد. در مقابل عناصر اورینتال و اتیوپیا آخرین حد پراکنش خود را به ترتیب در جنوب‌شرقی و جنوب‌غربی کشور گسترش داده‌اند. متاسفانه وضعیت بسیاری از گونه‌های جانوری کشور هم‌اکنون بحرانی است در مقابل وضعیت گونه‌های گیاهی‌مان نیز مشخص نیست بعنوان مثال ما هنوز به درستی نمی‌دانیم که از مجموع ۷.۳۰۰ گونه گیاهی کشور کدام‌ها در آستانه انقراض هستند و کدام‌ها نیستند. بخش اعظم گونه های بیابانی و بخصوص شوردوست (هالوفیت) کشور به دلیل نابودی تالاب‌ها هم اکنون در حال انقراض هستند. در مناطق جنگلی نیز شاهد حذف گونه های خاص از جمله شمشاد، سرخدار و بلوطهای زاگرس به دلیل از بین رفتن توازن آبی، بیماری‌های مختلف و تخریب ناشی از عوامل انسانی هستیم. یکی از مهم‌ترین تهدیدات گونه های گیاهی بالاخص گونه های گیاهی معطر و دارویی، چرای بیرویه دام است که شواهد مختلفی از آن در البرز و زاگرس مستند شده است.
بدیهی است که ادامه روند کنونی در کشور می‌تواند منجر به یک فاجعه جبران‌ناپذیر شود. سوال اینجاست که چرا روز جهانی تنوع‌زیستی بایستی بیش‌تر یادآور تلخکامی‌ها باشد در حالی که تنوع‌زیستی بی‌نظیر کشورمان شایسته این نبوده، نیست و نخواهد بود.
گزارش: فرناز حیدری- کارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست
No tags for this post.