جنگل‌های هیرکانی در خطر است/ خطر خروج جنگل‌های هیرکانی از فهرست میراث جهانی

بر اساس گزارش‌ها، گروهی از افراد محلی بدون دریافت مجوز از نهادهای ذی‌ربط اقدام به گشودن مسیر جاده‌ای در دل این جنگل کرده‌اند. مأموران محیط‌زیست برای جلوگیری از ادامه عملیات وارد عمل شدند، اما با مقاومت و درگیری مواجه شدند. کارشناسان هشدار داده‌اند چنین اقدامات خودسرانه‌ای نه‌تنها تهدیدی جدی برای پوشش گیاهی و حیات‌وحش این منطقه است، بلکه می‌تواند جایگاه جهانی جنگل‌های هیرکانی را نیز با خطر مواجه کند.

فریبا بابایی، مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی درباره ماجرای این جاده‌کشی گفت: استان گیلان دارای سه سایت از سایت‌های ۱۲گانه میراث جهانی هیرکانی با مساحتی بالغ بر ۵۸ هزار هکتار است. سایت‌های سیاهرود رودبار، گشت رودخان و لیسار در استان گیلان واقع شده‌اند. متاسفانه این جاده‌کشی در محدوده سایت ثبت جهانی گشت رودخان اتفاق افتاده است که به صورت مشترک در دو شهرستان شفت و فومن قرار دارد. بی‌شک احداث این جاده تهدیدی مستقیم، جدی و بلندمدت برای میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی است. این جنگل‌ها نه تنها دارایی ایران، بلکه سرمایه همه بشریت‌اند و هر آسیب، حتی کوچک، لطمه به میراث مشترک انسان‌ها وارد می‌کند.

او تاکید کرد: پیش‌نیاز اجرای هر پروژه یا طرحی در عرصه یا حریم یک سایت ثبت‌شدۀ جهانی، یا یک منطقۀ حفاظت شده در قوانین ملی و بین‌المللی، انجام مطالعات ارزیابی اثرات شامل ارزیابی زیست‌محیطی، اجتماعی، میراثی و اطلاع‌رسانی به کمیته میراث جهانی قبل از اجرای پروژه است، که هدف آن‌ها پیشگیری یا تعدیل پیامدهای منفی پروژه هاست. با این حال، پروژه جادۀ گشت رودخان فاقد هرگونه ارزیابی است.

 

تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها؛ جدی‌ترین پیامد

بابایی با بیان اینکه ساخت این جاده پیامدهای بسیار زیان‌باری به همراه دارد، اظهار کرد: یکی از جدی‌ترین این پیامدها، «تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها» است، که باعث می‌شود ارتباط اکولوژیک بین بخش‌های جنگل قطع و تعادل طبیعی بهم بخورد. از بین رفتن پوشش گیاهی، فرسایش خاک، رانش زمین، قطع مسیرهای طبیعی حیات وحش، تغییر رژیم هیدرولوژیک، مختل شدن تبادل ژنتیک، افزایش زباله و خطر آتش‌سوزی هم از دیگر مخاطرات است. در کنار این‌ها باید به جنبه‌های منظر هم توجه داشت. با ساخت جاده یکپارچگی عرصه از بین می‌رود، پیوستگی دیداری بین لکه‌های جنگلی قطع می‌شود و آرامش طبیعی جنگل، با سروصدا و عبور وسایل نقلیه مخدوش می‌شود. عرصه‌ای که باید محل حیات گونه‌ها و فرایندهای طبیعی باشد، به مسیر ترانزیت تبدیل خواهد شد و مرزهای فیزیکی تازه‌ای میان اجزای اکوسیستم ایجاد می‌شود. همه این‌ها مصداق آشکار تهدید بر ارزش برجسته جهانی یا همان OUV جنگل‌های هیرکانی بر اساس معیارهای (ix) و (x) است.

مدیر پایگاه جهانی جنگل‌های هیرکانی توضیح داد: این‌ها اثرات اولیه و فوری هستند که به چشم می‌آیند. اما خطرات جاده به همین‌جا محدود نمی‌شود.پس از باز شدن مسیر، فشار انسانی به منطقه افزایش می‌یابد، شکار و قاچاق چوب گسترده‌تر می‌شود، دسترسی‌های غیرمجاز به نقاط حساس بیشتر خواهد شد.گردشگری بی‌ضابطه که معمولاً پس از چنین پروژه‌هایی گسترش پیدا می‌کند، پیامدهای منفی بسیاری به دنبال دارد. بنابراین در مورد این جاده که هدف ادعایی آن اتصال دو استان است، نه تنها ارزیابی زیست محیطی بلکه ارزیابی اثرات اجتماعی نیز لازم است. چنین پروژه‌ای بدون ارزیابی دقیق می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات اجتماعی و فرهنگی برای شهرستان شود. افزایش رفت‌وآمد و ورود کنترل‌نشده گردشگران، تصرف زمین، ساخت‌وسازهای غیرمجاز و تغییر الگوهای زندگی، همگی می‌توانند فشارهای فرهنگی و اجتماعی جدی بر مردم محلی وارد کنند، مسائلی که پیش از هر اقدام عجولانه باید با دقت بررسی شوند.

 

کشیده شدن پیامدهای آن به سطح ملی و بین المللی 

او اضافه کرد: اما اجرای این پروژه غیرقانونی می‌تواند راه را برای تکرار چنین اقدامات مخربی در دیگر بخش‌های جنگل‌های هیرکانی یا حتی سایر سایت‌های جهانی باز کند. بنابراین، این تهدید فقط محدود به منطقه نیست، بلکه پیامدهای آن به سطح ملی و بین‌المللی کشیده می‌شود و به اعتبار بین‌المللی کشور و اعتماد جامعه جهانی به نظام حفاظتی ما به‌شدت آسیب می‌زند.

بابایی با بیان اینکه چنین تهدیدهایی، در نهایت خطر قرارگیری اثر در فهرست میراث در معرض خطر و در صورت ادامه تهدید، خطر خروج اثر از فهرست میراث جهانی را به دنبال دارد،گفت: باید توجه داشت ایران امروز در رتبه دهم جهانی از نظر تعداد آثار ثبت شده در فهرست میراث یونسکو قرار دارد؛ جایگاهی که حاصل دهه‌ها تلاش فرهنگی و علمی است و حفظ آن یک مسئولیت ملی و حیثیتی است. هر اقدام غیرقانونی که منجر به تخریب میراث شود، نه تنها ارزش جهانی این آثار را تهدید می‌کند، بلکه اعتبار و رتبه فرهنگی ایران در سطح جهانی را نیز خدشه‌دار خواهد کرد.

او در پاسخ به این پرسش که آیا برای این پروژه از میراث فرهنگی استعلام گرفته شده است؟توضیح داد: پروژه احداث مسیر موسوم به جاده شفت ـ زنجان، نخستین بار در سال۱۳۸۹، یعنی تقریباً یک دهه پیش از ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در سال ۱۳۹۸، مطرح شد. از همان آغاز، به دلیل عبور مسیر از مناطق حفاظت‌شده و پیامدهای زیان‌بار زیست محیطی، سازمان حفاظت محیط زیست مخالفت جدی خود را اعلام کرده و این مخالفت تاکنون پابرجا بوده است. بر اساس قوانین داخلی و تعهدات بین‌المللی، مدیریت و حفاظت از سایت‌های طبیعی ثبت شده در فهرست میراث جهانی، بر عهده دو سازمان حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی و آبخیزداری کشور است. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز وظیفه حمایتی و مشارکتی دارد. در مورد این جاده، هیچ مجوزی از وزارت میراث فرهنگی، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری صادر نشده است. این اقدام، علاوه‌بر نقض قوانین ملی، مغایر الزامات و تعهدات بین‌المللی مبنی بر لزوم اطلاع‌رسانی به کمیته میراث جهانی قبل از انجام هر پروژه‌ای است.

 

اقدامات میراث فرهنگی

مدیر پایگاه جهانی جنگل‌های هیرکانی درباره اقدامات میراث فرهنگی در این ماجرا، اظهار کرد: طبق قوانین ملی، وظیفه حفاظت فیزیکی و مدیریت عملیاتی عرصه‌های طبیعی ثبت جهانی در حوزه اختیارات وزارت میراث فرهنگی نیست و این وزارت، امکانات، تجهیزات و نیروهای حفاظتی لازم برای چنین اقداماتی ندارد. با این حال، میراث فرهنگی به عنوان نهاد ثبت‌کننده و عضو شورای راهبری میراث طبیعی جهانی، در کنار دو دستگاه تخصصی مسئول (محیط زیست و منابع طبیعی) مشارکت و حمایت فعال داشته است. ادارات کل میراث فرهنگی، محیط زیست و منابع طبیعی استان بلافاصله پس از اطلاع از وقوع جرم در محدوده ثبت جهانی، اقدامات لازم را آغاز کرده‌اند که شامل اعزام تیم‌های مشترک یگان حفاظت منابع طبیعی و محیط زیست به محل، اطلاع‌رسانی به دادستان و مقامات شهرستانی برای توقف عملیات، مکاتبه با استاندار، فرمانداری، و مراجع قضایی و بازرسی، تنظیم شکایت رسمی علیه عاملان ناشناس و شناسایی شده، بازدیدهای منظم از مسیر احداث شده و ثبت مستندات و اطلاع‌رسانی و هشدار عمومی به اشخاص حقیقی و حقوقی محلی بوده است. برای هماهنگی جلسات مشترکی بین سه دستگاه در سطح استان نیز برگزار شده است. این رویکرد نشان می‌دهد که میراث فرهنگی نقش خود را در هماهنگی، پیگیری قانونی و تقویت ساز و کارهای حفاظتی، به صورت مکمل و در هم‌افزایی با نهادهای مسئول ایفا کرده است.

بابایی همچنین درباره اینکه چرا با وجود چنین اقداماتی همچنان گفته می‌شود جاده‌کشی ادامه دارد، توضیح داد: بر اساس دستور مستقیم مقام دادستانی و شکایت رسمی سه دستگاه مسئول (میراث فرهنگی، محیط زیست و منابع طبیعی)، عملیات جاده‌سازی در عرصه ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی به طور کامل متوقف شده و تمامی ماشین‌آلات و تجهیزات عمرانی از محدوده خارج شده‌اند. پرونده قضایی تخلف نیز تشکیل و فرآیند رسیدگی آن در جریان است. در حال حاضر هیچ‌گونه فعالیت عمرانی در عرصه انجام نمی‌شود. گزارش‌هایی که از ادامه جاده‌سازی سخن می‌گویند، عمدتاً ناشی از تردد دامداران و اهالی محلی و بعضا گردشگران در این مسیر است، که پیش از پروژه نیز برای دسترسی به ییلاقات از آن استفاده می‌کردند.

 

برنامه ایران برای گسترش رونده ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی

او درباره برنامه ایران برای گسترش پرونده ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی و تأثیر رخدادهایی نظیر جاده‌کشی اخیر بر این روند، گفت: گسترش پرونده ثبت جهانی یا به عبارتی الحاق سایت‌های جدید به این میراث طبیعی یکی از سیاست‌های مدیریت میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی است و حتی یونسکو در توصیه‌های رسمی خود بر ضرورت شناسایی و افزودن بخش‌های واجد ارزش برجسته جهانی مبتنی بر معیار x تأکید کرده است. این اقدام، علاوه‌بر افزایش سطح حفاظتی، امکان قرار گرفتن بخش‌های بیشتری از جنگل‌های هیرکانی تحت پوشش نظام حفاظت ملی و بین‌المللی را فراهم می‌کند و جایگاه ایران را در اجرای تعهدات کنوانسیون تقویت می‌سازد. با این حال، تهدیدهایی مانند پروژه‌های جاده‌سازی که بدون انجام ارزیابی اثرات و بدون اطلاع‌رسانی و هماهنگی قبلی با نهادهای ذیربط، اجرا می‌شوند، نه تنها سلامت عرصه ثبت شده را به خطر می‌اندازند، بلکه در ارزیابی کمیته میراث جهانی از ظرفیت و تعهد ایران برای الحاق سایت‌های جدید نیز اثر منفی خواهد داشت و می‌تواند موجب تردید کارشناسان بین‌المللی در مورد نظام حفاظتی و مدیریتی ما شود، و در نهایت روند الحاق سایت‌های جدید را با مانع جدی مواجه کنند.

جنگل‌های هیرکانی سال‌هاست با چالش‌هایی نظیر چوب‌بری غیرقانونی، تصرفات، ویلاسازی و جاده‌کشی مواجه‌اند. با وجود این تهدیدها، این جنگل‌ها در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند. بابایی درباره اینکه آیا درباره وضعیت کنونی و میزان آسیب‌پذیری این جنگل‌ها، گزارش‌های سالانه یا دوره‌ای تهیه و منتشر می‌شود؟ و این گزارش‌ها چه تصویری از وضعیت حفاظتی و تهدیدهای پیش‌رو ارائه می‌دهند، اظهار کرد: الگوی تهدیدات مورد اشاره محدود به هیرکانی نیست. بسیاری از اکوسیستم‌ها و جنگل‌های ارزشمند جهان مانند آمازون نیز با فشارهای مشابه مواجهند. دلیل وجود چنین تهدیداتی وجود منابع اقتصادی بالقوه مانند چوب، زمین قابل ساخت‌وساز، منابع آب یا مسیرهای حمل ونقل، آب و هوای معتدل، خاک حاصلخیز و مواردی این چنین است که همواره مورد توجه برخی سودجویان قرار می‌گیرد. فشارهای توسعه‌محور، فراقانونی و گاه غیرقانونی در غیاب یا ضعف نظام‌های مدیریتی و حفاظتی می‌توانند به تشدید تهدیدات و تخریب بیشتر این اکوسیستم‌ها کمک کنند. در کنار این موارد رشد جمعیت، تغییر سبک زندگی و تاثیرات تغییر اقلیم جهانی نیز توان بازسازی طبیعی این اکوسیستم‌ها را کاهش داده و شدت آسیب‌پذیری را بیشتر کرده است. بنابراین ثبت جهانی در فهرست میراث یونسکو مصونیت مطلق ایجاد نمی‌کند، بلکه فرصتی است برای تقویت حفاظت، مدیریت علمی، کاهش آسیب‌ها و افزایش سطح آگاهی، توسعه گردشگری پایدار و غیره. گزارش‌ها در مورد وضعیت میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی در دو سطح ملی و بین‌المللی ارائه می‌شود.

بابایی ادامه داد: در سطح ملی مدیر پایگاه که از طرف وزارت میراث فرهنگی مسئولیت هماهنگی بین‌دستگاهی را بر عهده دارد، موظف است گزارش‌های دوره‌ای منظم، شامل وضعیت سایت و اقدامات مدیریتی را بر اساس فرم‌ها و ساختار مشخص به اداره کل پایگاه‌های میراث ملی و جهانی کشور ارائه دهد. در مورد تهدیدات این مدیر در هماهنگی با دو دستگاه مسئول، هر خطر شناسایی‌شده مانند همین جاده‌سازی اخیر را در اسرع وقت ثبت، مستندسازی کرده و به مدیران بالادستی گزارش می‌دهد. در صورت نیاز اطلاع‌رسانی به سایر نهادها مانند استانداری، فرمانداری و غیره هم انجام می‌شود تا پیگیری‌های لازم و اقدامات قانونی انجام شود. دو دستگاه مسئول هم بر اساس وظایف قانونی خود و در هماهنگی با پایگاه هیرکانی، پیگیر رفع تهدیدات هستند تا حفاظت از این میراث ارزشمند به شکل مؤثر انجام شود.

 

تهیه گزارش‌های بین‌المللی

او همچنین درباره تهیه گزارش‌های بین‌المللی گفت: در سطح بین‌المللی، گزارش‌دهی بر اساس چارچوب‌های تعیین شده در دستورالعمل اجرایی یونسکو انجام می‌شود. گزارش‌های ادواری (Periodic Reports) وضعیت حفاظت و طرح‌های مدیریت را در چرخه‌های چندساله ارائه می‌کنند. گزارش‌های واکنشی Reactive  Monitoring Reports، در مواجهه با تهدید جدی به ارزش برجسته جهانی تهیه و سریعاً به مرکز میراث جهانی ارسال می‌شوند. همچنین گزارش‌های وضعیت حفاظت Reports State of Conservation و گزارش‌های تخصصی پروژه‌ای به درخواست کمیته یا یونسکو، به عنوان ابزار نظارت و پیگیری طرح‌های مشخص، ارائه می‌شوند.

مدیر پایگاه جهانی جنگل‌های هیرکانی همچنین درباره بودجه حفاظتی هیرکانی و نحوه تامین منابع مالی حفاظت و نگهداری آن نیز توضیح داد: بودجه حفاظتی میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی رقم ثابتی ندارد و بسته به سال، سیاست‌های کلان و میزان منابع تخصیص یافته از سوی دولت و سازمان برنامه و بودجه، متغیر است. بر اساس تقسیم وظایف قانونی، مسئولیت مستقیم حفاظت و مدیریت عرصه‌های ثبت‌شده جهانی هیرکانی بر عهده دو سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و سازمان حفاظت محیط زیست کشور است. بنابراین اعتبارات مربوط به حفاظت، پایش، تجهیز نیروهای حفاظتی و مدیریت این عرصه‌ها در ردیف بودجه‌ای این دو سازمان پیش‌بینی و به آن‌ها ابلاغ می‌شود. نقش میراث فرهنگی در این حوزه بیشتر در هماهنگی، پیگیری بین‌المللی و تهیه گزارش‌های مرتبط با یونسکو است و بودجه مستقلی برای اقدامات حفاظتی فیزیکی در اختیار ندارد.

او در ادامه به وسعت قسمتی که ثبت‌جهانی شده است، اشاره کرد و افزود: جنگل‌های هیرکانی تنها میراث ملموس فرامرزی ایران است که به عنوان میراث مشترک میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌ است. بخشی از این اثر در جمهوری اسلامی ایران و بخشی نیز در جمهوری آذربایجان واقع شده است. در محدوده حاکمیتی ایران، این ثبت شامل ۱۲ سایت با مجموع ۱۵ لکه از شرق تا غرب، از استان گلستان تا استان گیلان و بخش‌هایی در استان‌های خراسان شمالی و سمنان است. مجموع وسعت مناطق ثبت شده در ایران بالغ بر ۳۰۶ هزار هکتار است که حدود ۷ درصد از کل جنگل‌های شمال کشور را پوشش می‌دهد.

بابایی درباره تعیین عرصه و حریم برای این جنگل‌ها، گفت: این اثر دارای عرصه و حریم مصوب است. در محدوده حاکمیتی ایران مساحت عرصه ١٢٩هزار و ۴٨۴ هکتار و مساحت حریم ١٧٧ هزار و ١٢٨ هکتار است. همچنین در محدوده حاکمیتی جمهوری آذربایجان مساحت عرصه ١۵هزار و ۵٢٠ هکتار و مساحت حریم ۴٢هزار و ٣٠٢ هکتار است.

مدیر پایگاه میراث جهانی جنگل‌های هیرکانی تاکید کرد: در صد سال اخیر درصد عظیمی از جنگل‌های باستانی هیرکانی، قربانی زیاده‌خواهی‌ها و بهره‌برداری‌های غیراصولی شده‌اند. آنچه باقی مانده، تنها بخشی از گنجینه‌ای بر جای مانده از میلیون‌ها سال پیش است که باید با جدیت مورد حفاظت و پاسداری قرار گیرد. با توجه به گستره مخاطرات محیط زیستی و فرهنگی ایران، فرصتی برای آزمون و خطا و تحمیل خسارت‌های جبران‌ناپذیر به جنگل‌های هیرکانی باقی نمانده است. هرگونه اقدام بدون مطالعه و ارزیابی‌های لازم، به معنای تاراج سرمایه ملی ما از بُعد میراث طبیعی و فرهنگی خواهد بود. حفاظت از آنچه باقی مانده است، انتخابی اختیاری نیست، بلکه تعهدی ملی و مسئولیتی مشترک در برابر مردم ایران و جامعه جهانی است. این مسئولیت، تنها بر عهده نهادهای رسمی نیست، بلکه بدون آگاهی، همراهی و مشارکت فعال مردم محلی و عموم جامعه، هیچ برنامه‌ای برای حفاظت به نتیجه نخواهد رسید. مردم نگهبانان واقعی این میراث طبیعی‌اند و نقش آنان در پاسداشت آن همانند قوانین و سیاست ها، تعیین‌کننده و سرنوشت‌ساز است.