دکتر مهدی نصیری، متخصص هوش مصنوعی و علم داده‌ها در یادداشتی اختصاصی عنوان کرد؛
هوش مصنوعی؛ قدرت پنهان حاکمیت در قرن بیست‌ویکم
دکتر مهدی نصیری، متخصص هوش مصنوعی و علم داده‌ها و عضو شورای اسلامی شهر شیراز طی یادداشتی عنوان کرده است که نفت در قرن بیستم نقشه ژئوپلیتیک جهان را ترسیم می‌کرد اما اکنون داده و هوش مصنوعی آینده مرزهای قدرت را بازتعریف می‌کنند. در این یادداشت آمده است:
به گزارش خبرگزاری سینا، در جهان امروز، دیگر قدرت کشورها تنها با ارتش، منابع طبیعی یا حجم اقتصادشان سنجیده نمی‌شود؛ بلکه شاخصی تازه و سرنوشت‌ساز به میدان آمده است؛ قدرت حکمرانی هوش مصنوعی. همان‌گونه که نفت در قرن بیستم نقشه ژئوپلیتیک جهان را ترسیم کرد، این بار داده و هوش مصنوعی هستند که آینده مرزهای قدرت را بازتعریف می‌کنند.
هوش مصنوعی نه یک ابزار لوکس، بلکه ابزاری راهبردی برای افزایش کارآمدی دولت‌ها و تقویت اقتدار ملی است. از پیش‌بینی بحران‌های اقتصادی و اقلیمی گرفته تا مدیریت هوشمند انرژی، سلامت، امنیت و آموزش، کشورهایی که زودتر و عمیق‌تر این فناوری را در نظام حکمرانی خود به‌کار گرفته‌اند، امروز نه تنها سریع‌تر توسعه می‌یابند بلکه در عرصه جهانی نیز صدای بلندتری دارند.
گزارش تازه شاخص بین‌المللی حکمرانی هوش مصنوعی (AGILE Index 2025) گواه این واقعیت است. در نسخه ۲۰۲۵ شاخص بین‌المللی ارزیابی حکمرانی هوش مصنوعی (AGILE Index) توسط موسسه هوش مصنوعی پکن (Beijing-AISI) و مرکز بین‌المللی پژوهش اخلاق و حکمرانی AI وابسته به آکادمی علوم چین موارد مهمی بررسی شده است.
این گزارش یک «نقشه جامع حکمرانی هوش مصنوعی» است که به دولت‌ها امکان پایش جایگاه خود در میان رقبا را می‌دهد، به سیاست‌گذاران ابزار تصمیم‌سازی داده‌محور می‌دهد، نشان می‌دهد که رقابت آینده صرفاً در توسعه فناوری نیست، بلکه در حکمرانی، مقررات‌گذاری و اثربخشی اجتماعی نیز تعیین خواهد شد. به بیان دیگر، قدرت هوش مصنوعی جهان نه فقط در اختراعات و مقالات، بلکه در کیفیت حکمرانی آن سنجیده خواهد شد و از آن بعنوان ابزار تصمیم‌سازی برای دولت‌ها و رهبران صنعت استفاده کرد. این گزارش در سه بخش کلی قابل تقسیم است.
* ارزیابی و مقایسه وضعیت حکمرانی هوش مصنوعی در ۴۰ کشور جهان (در سال قبل این تعداد ۱۴ کشور بوده است)
* استفاده از ۴۳ شاخص در قالب ۴ گروه اصلی توسعه هوش مصنوعی، محیط حکمرانی، ابزارهای حکمرانی و اثربخشی حکمرانی
* تلفیق بیش از ۲۰ منبع معتبر جهانی برای پوشش کامل روندها و ریسک‌ها
گزارش مذکور که حاصل همکاری چند نهاد معتبر در چین است که در ژوئیه ۲۰۲۵ رونمایی شده است. چین با استراتژی منسجم و سرمایه‌گذاری‌های کلان به رتبه نخست حکمرانی AI رسیده و آمریکا که سال‌ها در صدر بود، جایگاه دوم را یافته است. سقوط آمریکا به دلیل تغییر سیاستها و عقب‌نشینی از برخی مقررات (لغو فرمان اجرایی 14110) که باعث ناپایداری سیاستها و عدم اعتماد فعالان شد، بود. چین ۶۵٪ اختراعات هوش مصنوعی مولد و آمریکا ۲۵٪ کل سوپرکامپیوترها را در اختیار دارد.
بیشتر بخوانید:
نقش و کاربردهای هوش مصنوعی در صنعت گردشگری
سایر کشورها (انگلیس، آلمان، ژاپن، کانادا) نیز با مزیت‌های خاص خود به تنوع زیست‌بوم جهانی کمک می‌کنند. اروپا با تصویب اولین قانون جامع AI در جهان، مسیر تنظیم‌گری هوشمند را آغاز کرده و کشورهای آسیایی چون ژاپن و کره جنوبی با دیپلماسی فناوری فعال، جایگاه منطقه‌ای خود را تثبیت کرده‌اند.
یکی از نکات مهم این گزارش تدوین یا در حال تدوین قانون ملی هوش مصنوعی۲۶ کشور است که ۱۴ کشور اتحادیه اروپا و نروژ از در سال ۲۰۲۴ نخستین قانون جامع هوش مصنوعی دنیا (AI Act) را اجرایی کرده‌اند. همچنین کره جنوبی نیز قانون ملی AI را تصویب کرده و از ۲۰۲۶ اجرا خواهد کرد. این روند نشان می‌دهد که مقررات‌گذاری از سطح اسناد راهبردی به قوانین الزام‌آور ملی در حال گذار است همه کشورهای مورد ارزیابی در سازوکارهای بین‌المللی حکمرانی AI مشارکت دارند.
در خاورمیانه نیز رقابتی تازه در جریان است. در کشورهای خاورمیانه امارات و عربستان جزو «پیشتازان حکمرانی» معرفی شده‌اند؛ علت آن سرمایه‌گذاری عظیم در مراکز داده، شهرهای هوشمند و شتاب‌دهنده‌های فناورانه، جذب نخبگان جهانی و تدوین نقشه‌های ملی AI است.
قطر نیز با توجه به سرمایه‌گذاری در پژوهش و جذب محققان خارجی، در حال نزدیک شدن به گروه دوم کشورهای پیشرفته در هوش مصنوعی است. بقیه کشورهای دیگر منطقه عملاً در شاخص‌ها جایگاهی ندارند. در مقابل، ایران با وجود رشد علمی چشمگیر و قرار گرفتن در میان کشورهای پیشرو در تولید مقالات و پژوهش‌های هوش مصنوعی، هنوز در حوزه سیاست‌گذاری و حکمرانی فاصله‌ای معنادار با این رقبای منطقه‌ای و بازیگران جهانی دارد.
ایران با رتبه 14 در تولید مقالات پژوهشی و رتبه ششم در شبکه عصبی رشد خوبی در زمینه پژوهش هوش مصنوعی دارد اما در دسته‌ی جویندگان زیربنا قرار گرفته است. این گروه کشورهایی‌اند که هنوز تمرکز اصلی‌شان روی ایجاد زیرساخت‌های پایه (دادگانها، قدرت پردازشی، جامعه پژوهشگر و توسعه‌دهنده) است و نبود قوانین جامع و چارچوب‌های حکمرانی ملی برای هوش مصنوعی، کمبود زیرساخت‌های محاسباتی (سوپرکامپیوترها، مراکز داده پیشرفته)، مشارکت محدود در سازوکارهای بین‌المللی حکمرانی و اخلاق هوش مصنوعی از نقاط ضعف آنهاست.
واقعیت این است که تقویت هوش مصنوعی، تقویت حاکمیت ملی است؛ کشوری که از این قافله جا بماند، نه تنها بازارهای اقتصادی آینده را از دست خواهد داد، بلکه در معادلات سیاسی و امنیتی نیز به حاشیه رانده می‌شود. اکنون زمان آن است که ایران نیز با تکیه بر توان علمی و نیروی انسانی نخبه خود، نقشه‌ای ملی برای حکمرانی هوش مصنوعی ترسیم کند؛ نقشه‌ای که از زیرساخت‌های داده و قوانین هوشمند آغاز می‌شود و با دیپلماسی فناوری و مشارکت جهانی به نقطه اوج خود می‌رسد.
راهکارهای عملی برای ایران در مسیر حکمرانی هوش مصنوعی
ایران امروز در نقطه‌ای ایستاده که از یک سو پتانسیل علمی و نیروی انسانی توانمند دارد و از سوی دیگر رقبای منطقه‌ای با سرمایه‌گذاری‌های میلیاردی در حال سبقت گرفتن هستند. نقشه جهانی حکمرانی هوش مصنوعی نشان می‌دهد که آینده سیاست و اقتصاد جهانی با سرعتی حیرت‌آور در حال بازتعریف است. اگر ایران می‌خواهد از حاشیه به متن این نقشه منتقل شود، باید هم‌اکنون تصمیم‌های بزرگ بگیرد: زیرساخت، قانون، آموزش و دیپلماسی. اگر ایران بخواهد در دهه پیشرو جایگاه خود را در نقشه جهانی هوش مصنوعی ارتقا دهد و در میان ده کشور برتر قرار گیرد، نیازمند نقشه راه ملی با اولویت‌های روشن است. تجربه کشورهای پیشرو و رقبای منطقه‌ای چند نکته کلیدی را آشکار می‌سازد که شامل دو بخش کارهای قابل انجام و عدم انجام توسط حاکمیت است.
آنچه باید انجام شود:
ایجاد زیرساخت‌های کلان داده و ابررایانه: عربستان با راه‌اندازی دیتاسنترهای عظیم و سرمایه‌گذاری مشترک با شرکت‌های جهانی (AWS، مایکروسافت، اوراکل) نشان داده که بدون زیرساخت قدرتمند، حکمرانی هوش مصنوعی معنایی ندارد. ایران باید به سرعت در این حوزه سرمایه‌گذاری کند.
تدوین قوانین هوشمند و شفاف: امارات با معرفی «استراتژی ملی AI» و قوانین حامی نوآوری توانسته اکوسیستم استارتاپی خود را تقویت کند. ایران نیز باید مقرراتی تدوین کند که از یک سو از حقوق شهروندان و امنیت داده محافظت کند و از سوی دیگر فضای نوآوری را محدود نسازد.
تمرکز بر آموزش و سرمایه انسانی: ایران دارای ظرفیت علمی و دانشگاهی بالاست. اما لازم است با سرمایه‌گذاری در آموزش میان‌رشته‌ای (مهندسی داده، اخلاق فناوری، سیاست‌گذاریAI) و حمایت از نخبگان، این سرمایه به‌طور مستقیم وارد اقتصاد و صنعت شود.
آنچه نباید انجام شود:
رقابت دولت با بخش خصوصی: دولت باید زیرساخت و سیاست‌گذاری را فراهم کند، نه اینکه خود رقیب مستقیم شرکت‌ها شود. تجربه عربستان و امارات نشان می‌دهد دولت‌ها با نقش‌آفرینی به‌عنوان «تسهیل‌گر» و نه «بازیگر بازار»، توانسته‌اند شرکت‌های خصوصی را رشد دهند.
انحصارگرایی در داده: اگر داده‌های ملی در انحصار چند نهاد بماند، اکوسیستم نوآوری فلج می‌شود. باید نظام دسترسی امن، شفاف و استاندارد به داده‌های عمومی طراحی شود.
غفلت از اخلاق و اعتماد عمومی: یکی از دلایل عقب‌ماندن آمریکا در شاخص AGILE، کاهش اعتماد عمومی به حکمرانی AI به‌واسطه سیاست‌های متناقض بود. ایران نیز اگر اخلاق، شفافیت و اعتمادسازی را جدی نگیرد، هر زیرساختی ناکارآمد خواهد شد.
به طور خلاصه میتوان گفت ایران امروز در موقعیتی تاریخی ایستاده است. قدرت علمی واقعی (مقالات و پژوهش) در دست دارد و الگوی سرمایه‌گذاری، قانون‌گذاری و حکمرانی رقابتی می‌تواند الهام‌بخش راهی جدید باشد. اگر ایران معاونت علمی، دولت، دانشگاه و بخش خصوصی را هم‌راستا کند، تا سال ۲۰۳۰ امکان ورود به جمع رهبران جهانی حکمرانی AI فراهم خواهد شد.
