ایران کشوری است که در آن مذهب نه فقط یک باور، بلکه یک سبک زندگی و هویت تاریخی است. از حرم امام رضا(ع) در مشهد گرفته تا نخل‌گردانی‌های یزد و مراسم سنج و دمام در بوشهر. به عبارتی، جغرافیای ایران پر است از اماکن متبرکه، آیین‌ها و رسوم مذهبی که هرکدام می‌توانند میلیون‌ها نفر را به سمت خود جذب کنند. با این حال، پرسش اصلی این است: چرا ما هنوز نتوانسته‌ایم این ظرفیت‌ها را به یک صنعت گردشگری تمام‌عیار تبدیل کنیم؟
به گزارش خبرگزاری سینا، گردشگری مذهبی، یکی از کهن‌ترین و گسترده‌ترین اشکال گردشگری در جهان است که به سفر انسان‌ها با انگیزه‌های معنوی، اعتقادی و دینی اطلاق می‌شود. در این نوع گردشگری، مقصد سفر معمولاً زیارتگاه‌ها، اماکن مقدس، معابد، کلیساها، مساجد و بقاع متبرکه است. گرچه تعریف امروزی گردشگری مذهبی تنها به زیارت محدود نمی‌شود؛ بلکه شامل ترکیبی از انگیزه‌های دینی، فرهنگی و حتی اقتصادی است. به بیان دیگر، گردشگری مذهبی نوعی سفر است که فرد علاوه بر انجام مناسک عبادی و معنوی، از امکانات فرهنگی، تاریخی و رفاهی مقصد نیز بهره می‌برد.
بنابراین هر سفری که محوریت آن باورها و آیین‌های دینی باشد، خواه برای عبادت، خواه برای تجربه فرهنگی یا برای مشارکت در مراسم جمعی در حوزه گردشگری مذهبی جای می‌گیرد. به عبارتی سفر به اماکن مقدس برای انجام فرایض دینی و آیین عبادی چون رفتن به مکه برای به‌جاآوردن حج یا سفر به مشهد مقدس، شرکت در مراسم مذهبی و آیین‌های دینی مانند مراسم عاشورا در ایران یا جشن‌های مذهبی در مسیحیت و هندوئیسم، بازدید از اماکن مذهبی به‌عنوان آثار تاریخی و معماری مثل مسجد جامع یا کلیسای وانک در اصفهان، حتی سفر برای دستیابی به آرامش روحی و روانی یا استفاده از سنت‌های شفابخش مذهبی در شمار این نوع گردشگری جای می‌گیرند.
نقش گردشگری مذهبی در ایران
ایران به‌دلیل پیشینه تاریخی، فرهنگی و دینی، یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری مذهبی جهان اسلام است. سالانه بیش از ۳۰ میلیون زائر و گردشگر داخلی و خارجی را جذب می‌کند. این مکان نه تنها یک زیارتگاه بلکه یک مرکز فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی است.
بیشتر بخوانید:
گردشگری مذهبی: فرصتی طلایی برای معرفی هویت معنوی ایران
آیین و اقتصاد؛ نگاهی نو به ظرفیت‌های گردشگری مذهبی
آیینی که سرو سیاوش را به میدان عاشورا می‌کشاند
تعزیه زنان بوشهر؛ سوگواری زنانه‌ای که به جاذبه گردشگری تبدیل شده است
حرم حضرت معصومه (س) در قم، دومین قطب زیارتی کشور که نقش مهمی در جذب زائران داخلی و طلاب خارجی دارد. همچنین شاهچراغ در شیراز، مقصدی زیارتی ـ فرهنگی است که هم زائران مذهبی و هم گردشگران فرهنگی را جذب می‌کند.
علاوه بر این امامزاده صالح در تهران و صدها امامزاده دیگر، نقشی محلی ـ منطقه‌ای دارند که با توسعه خدمات می‌توانند به کانون گردشگری شهری و محلی تبدیل شوند. به بیان دیگر، گردشگری مذهبی در ایران نه‌تنها یک فرصت فرهنگی ـ اجتماعی بلکه یک منبع اقتصادی عظیم است که می‌تواند هم به اشتغال‌زایی کند، هم شهرها را رونق دهد.
زائر یا گردشگر؟
یکی از بحث‌های مهم این است: آیا کسانی که برای زیارت به اماکن مقدس می‌آیند «زائر» محسوب می‌شوند یا «گردشگر»؟ چون زائر، فردی است که انگیزه اصلی‌اش زیارت و انجام مناسک دینی است و گردشگر مذهبی به کسی گفته می‌شود که علاوه بر زیارت، از امکانات رفاهی، فرهنگی و تفریحی مقصد چون خرید، بازدید از جاذبه‌های تاریخی، اقامت در هتل، تجربه غذاهای محلی و … هم استفاده می‌کند. در واقع، هر زائری می‌تواند گردشگر باشد، اگر بسترهای لازم برای تجربه فراتر از زیارت فراهم شود.
چگونه زائر را به گردشگر تبدیل کنیم؟
برای تبدیل زائر به گردشگر مذهبی لازم است تجربه سفری چندوجهی و غنی در اختیار او قرار بگیرد. به همین جهت وجود زیرساخت‌های متنوع اقامتی از اقامتگاه‌های ارزان و اقتصادی تا هتل‌های لوکس، حمل و نقل آسان و قابل دسترس ضروری است. همچنین وجود موزه‌ها، نمایشگاه‌های هنری و صنایع دستی در کنار اماکن مذهبی و ارائه تورهایی که زیارت را با بازدید از جاذبه‌های فرهنگی و طبیعی پیوند می‌دهند؛ مثلاً مشهد را با نیشابور، توس و طرقبه ترکیب می‌کنند هم در تبدیل زائر به گردشگر مذهبی نقش دارند.
فراهم آوردن امکانات خرید چون بازارچه‌های صنایع‌دستی، غذاهای سنتی و سوغات، هم به اقتصاد محلی کمک می‌کنند هم به جذب گردشگر می‌انجامند. البته از ارائه درست خدمات دیجیتال و وجود اپلیکیشن‌های راهنما، رزرواسیون آنلاین و محتوای چندزبانه برای گردشگران خارجی هم نمی‌توان غافل شد.
آیین‌ها؛ میراث زنده و جاذبه فراموش‌شده
فراتر از اماکن مقدس، ایران گنجینه‌ای از آیین‌ها و آداب مذهبی است که هرکدام می‌توانند مانند جشنواره‌های جهانی، موتور محرک گردشگری باشند. از میان این آیین‌ها می‌توان به نخل‌گردانی در شهرهایی چون یزد، زواره، ابیانه و اردستان یا سینه‌زنی مردم خوزستان یا مراسم سنج و دمام در بوشهر اشاره کرد.
تعزیه، یکی دیگر از آیین‌های مذهبی است که حتی در سطح جهانی نیز به‌عنوان یک تئاتر مذهبی شناخته شده است. این آیین‌ها تنها مراسم دینی نیستند؛ بلکه سرمایه‌های فرهنگی و اقتصادی هستند که اگر درست معرفی شوند، می‌توانند همان نقشی را ایفا کنند که «کارناوال ریو» در برزیل یا «دیوالی» در هند برعهده دارند.
چشم‌انداز گردشگری مذهبی در ایران
ایران می‌تواند با سرمایه‌گذاری در گردشگری مذهبی، سهم بزرگی از گردشگران کشورهای اسلامی و شیعی را جذب کند. توسعه گردشگری مذهبی، به‌ویژه در مشهد، قم و شیراز، می‌تواند ایران را به یکی از قطب‌های منطقه‌ای گردشگری دینی ـ فرهنگی تبدیل کند.
بنابراین اگر زیارتگاه‌ها و آیین‌های مذهبی ایران به‌صورت حرفه‌ای مدیریت و بازاریابی شوند، می‌توانند اقتصاد محلی شهرهای زیارتی و آیینی را رونق دهند و نقش مهمی در اشتغال‌زایی داشته باشند و تصویری جهانی از فرهنگ ایرانی ـ اسلامی ارائه دهند.