دیگر زمان آن گذشته که هنر را کالایی لوکس بدانیم. امروز، صنایع خلاق در تقاطع نوآوری، فرهنگ و فناوری، به یکی از پایه‌های اصلی توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی در جهان بدل شده‌اند؛ حوزه‌ای که نه‌فقط تولید ثروت نرم می‌کند، بلکه نیروی انسانی متنوعی را به بازار کار می‌کشاند. در پرونده «مرز نوآوری و فرهنگ در اقتصاد فردا» چت‌جی‌پی‌تی مروری دارد، بر تعریف، ابعاد و گستره صنایع خلاق، با نگاهی به جایگاه ایران در این منظومه جهانی.
اقتصاد خلاق؛ سهمی فراتر از انتظار در تولید ناخالص ملی
به گزارش خبرگزاری سینا، در دو دهه اخیر، سهم صنایع خلاق در تولید ناخالص داخلی (GDP) کشورهای مختلف به‌طور مداوم رو به رشد بوده است. به‌عنوان نمونه، در بریتانیا طبق گزارش وزارت فرهنگ، صنایع خلاق در سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۱۰ میلیارد پوند به اقتصاد این کشور اضافه کرده‌اند و با اشتغال‌زایی مستقیم برای بیش از ۲.۵ میلیون نفر، یکی از سریع‌ترین بخش‌های در حال رشد اقتصاد بریتانیا محسوب می‌شوند.
کره‌جنوبی نیز با تمرکز بر «برند ملی» در حوزه‌های K-pop، سینما، طراحی و بازی‌های رایانه‌ای، توانسته است ظرف یک دهه صادرات محصولات فرهنگی خود را تا ۱۰ برابر افزایش دهد. استرالیا، فرانسه، چین و ایالات متحده نیز هر یک به شکلی از ظرفیت‌های صنایع خلاق برای رشد اقتصادی استفاده کرده‌اند؛ از طریق سیاست‌های حمایتی، توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و تسهیل صادرات فرهنگی.
طبق گزارش یونسکو، در سال ۲۰۱۹ صنایع خلاق حدود ۳ درصد از GDP جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. اما نکته مهم‌تر آن‌که این صنایع سهمی بسیار بزرگ‌تر در اشتغال شهری، اشتغال زنان و کسب‌وکارهای کوچک دارند.
در دنیای دیجیتال‌محور امروز، ارزش صنایع خلاق تنها در آمارهای مالی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در توانایی آن‌ها برای تولید هویت فرهنگی، شکل‌دهی به فضای عمومی و تحریک نوآوری‌های فناورانه، اهمیت دوچندان می‌یابند.
مشاغل خلاق؛ از هنر تا الگوریتم
صنایع خلاق برخلاف بسیاری از حوزه‌های صنعتی، وابسته به نیروی انسانی خلاق، چندمهارته و میان‌رشته‌ای هستند. این ویژگی باعث شده که فرصت‌های شغلی در این حوزه بسیار متنوع و قابل تطبیق با دگرگونی‌های بازار کار باشد.
در حوزه‌هایی چون طراحی محصول، طراحی گرافیک، طراحی لباس، عکاسی، انیمیشن، تولید محتوا، تبلیغات، مدیریت فرهنگی، موسیقی، تدوین و کارگردانی، فرصت‌های شغلی گسترده‌ای در سراسر دنیا ایجاد شده‌اند. حتی در رشته‌هایی چون علوم داده، برنامه‌نویسی و هوش مصنوعی، همکاری با صنایع خلاق در حوزه‌هایی مانند بازی‌سازی، اپلیکیشن‌های هنری یا الگوریتم‌های توصیه‌گر محتوایی رشد چشمگیری داشته است.
بیشتر بخوانید:
وقتی خلاقیت صنعت می‌شود
در بریتانیا، هر یک از ۱۱ شغل جدید، یکی در حوزه صنایع خلاق تعریف می‌شود. در اتحادیه اروپا، طبق آمار یورواستات، بیش از ۸.۷ میلیون نفر در بخش فرهنگ و خلاقیت مشغول به کارند؛ رقمی فراتر از اشتغال در خودروسازی.
نکته مهم دیگر آن است که بسیاری از مشاغل خلاق در قالب فریلنسر، کارآفرین مستقل یا کسب‌وکار کوچک شکل می‌گیرند؛ ساختاری که با رشد اقتصاد دیجیتال و دورکاری سازگاری بالایی دارد. این سبک اشتغال، نه‌تنها هزینه‌های دولت‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه باعث رشد «اقتصاد فردمحور» (individual economy) شده است.
در بسیاری از کشورها، نهادهایی چون مراکز نوآوری فرهنگی، شتاب‌دهنده‌های صنایع خلاق، صندوق‌های حمایت از هنرمندان مستقل، و آموزش‌های کارآفرینی در هنر شکل گرفته‌اند تا این ساختارهای کاری را تسهیل کنند.
استارتاپ‌های خلاق؛ جایی که فرهنگ و نوآوری هم‌مسیر می‌شوند
در دهه اخیر، مرز میان فناوری و فرهنگ از همیشه کم‌رنگ‌تر شده است. امروزه استارتاپ‌هایی در حال فعالیت‌اند که در عین ارائه خدمات فناورانه، درون‌مایه‌ای فرهنگی یا هنری دارند. نمونه‌های آن عبارتند از:
اپلیکیشن‌های تولید موسیقی و میکس توسط هوش مصنوعی
پلتفرم‌های نشر دیجیتال برای هنرمندان مستقل
فروشگاه‌های آنلاین محصولات طراحی‌شده توسط طراحان جوان
بازی‌های تعاملی با روایت‌های بومی
ایران نیز از این روند بی‌بهره نبوده است. در سال‌های اخیر، پلتفرم‌هایی مانند فیلیمو، نماوا، فیدیبو، نوار، کارزار، تیوال، پیوست، باکس‌موزیک، طراح‌شو، و چندین بازی‌ساز مستقل شکل گرفته‌اند که نمونه‌هایی از پیوند میان خلاقیت، فناوری و بازار هستند.
همچنین مراکز حمایتی مانند مرکز توسعه فناوری‌های فرهنگی، خانه خلاق و نوآوری، بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای و نهادهای خصوصی مثل کارخانه نوآوری آزادی یا شتاب‌دهنده کارا، تلاش کرده‌اند تا بستر رشد استارتاپ‌های خلاق را فراهم کنند.
با این حال، چالش‌هایی همچون نبود نظام مالیاتی شفاف برای فریلنسرها، ضعف بیمه‌ی مشاغل خلاق، سختی اخذ مجوزهای رسانه‌ای، و فقدان سیاست حمایتی یکپارچه، رشد این زیست‌بوم را در ایران محدود کرده است.
ایران کجای این نقشه جهانی ایستاده است؟
اگرچه ایران از نظر میراث فرهنگی، استعداد هنری، و ظرفیت تولید محتوای خلاق یکی از کشورهای برجسته منطقه است، اما در حوزه سیاست‌گذاری صنایع خلاق هنوز با استانداردهای جهانی فاصله دارد.
در گزارش سال ۲۰۲۲ یونسکو، ایران در فهرست کشورهای دارای «برنامه منسجم توسعه صنایع خلاق» قرار ندارد، در حالی که کشورهایی مانند اندونزی، برزیل، ترکیه، مکزیک و امارات به‌صورت فعال در این حوزه برنامه‌ریزی می‌کنند.
در حوزه اشتغال، هنوز آمار دقیقی از تعداد شاغلان صنایع خلاق در ایران وجود ندارد. برآوردهای غیررسمی از اشتغال مستقیم بیش از ۷۰۰ هزار نفر در حوزه‌های مرتبط با هنر، رسانه، طراحی، نشر، بازی‌سازی، و تبلیغات خبر می‌دهند؛ اما فقدان آمار رسمی، تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری را دشوار کرده است.
همچنین در نظام آموزشی، رشته‌های خلاق عمدتاً از رویکرد کارآفرینی یا میان‌رشته‌ای فاصله دارند. در حالی که کشورهای پیشرو، از مقطع مدرسه تا دانشگاه، بر تفکر خلاق، مهارت‌محوری، و پیوند صنعت با آموزش تمرکز دارند.
فرصت خلاقانه‌ای که نباید از دست برود
صنایع خلاق، نه‌فقط ابزار بیان فرهنگی، بلکه اهرم نیرومندی برای توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی‌اند. در جهانی که اقتصاد دانش‌محور، انعطاف‌پذیر و فناورانه به سرعت در حال رشد است، غفلت از این حوزه، محروم شدن از بخش مهمی از ظرفیت ملی است.
ایران با میراث فرهنگی غنی، جمعیت جوان، و خلاقیت بالا در میان هنرمندان، طراحان، نویسندگان و برنامه‌نویسان، می‌تواند به یکی از قطب‌های صنایع خلاق منطقه تبدیل شود. اما این مهم تنها با اصلاح سیاست‌های آموزشی، تسهیل فضای کسب‌وکار، تقویت زیرساخت‌های دیجیتال، و تعریف دقیق این حوزه در برنامه‌های توسعه امکان‌پذیر است.
فرصت هنوز از دست نرفته، اما برای بهره‌برداری از آن، باید «خلاقانه» اندیشید و «واقع‌بینانه» عمل کرد.
*این گزارش برگرفته از توضیحات ارائه‌شده توسط ChatGPT است.
*تصویر این گزارش توسط هوش مصنوعی Copilot طراحی و اجرا شده است.