زنان با صدای شروه، در دل آفتاب‌خیز بوشهر، روایتگر اندوه زینب (س) و مصائب کربلا هستند. تعزیه زنانه، آیینی مذهبی و فرهنگی است که با پیشینه‌ای تاریخی و اجرای منحصربه‌فرد توسط زنان، به یکی از ظرفیت‌های برجسته گردشگری معنوی جنوب ایران تبدیل شده است؛ تجربه‌ای ناب برای شناخت فرهنگ، سنت و نقش زن در تاریخ عزاداری شیعی.
به گزارش اختصاصی خبرگزاری سینا، بوشهر سرزمین آفتاب درخشان و شیشه‌های رنگ و پنجره‌های گره‌چینی است. با مردمانی که برای هر مناسبت ملی و مذهبی، مراسم و آیین‌های خاص و منحصربه‌فردی دارند؛ اما آنچه همزمان با ماه‌های محرم و صفر در بوشهر به اجرا درمی‌آید، یکی از زیباترین و تاثربرانگیزترین آیین‌هایی است که در رثای امام سوم شیعیان برگزار میشود. در کنار نوحه‌های خاص، سینه‌زنی سنتی، زنجیرزنی دایره‌ای و شَروه‌خوانی، یکی از شاخص‌ترین آیین‌های این منطقه، تعزیه زنان است.
زنان بوشهری از گذشته تاکنون، نقش و جایگاه ویژه‌ای در مراسم عزاداری برای سالار شهیدان داشته‌اند و آن‌گونه که محسن شریفیان در کتاب «اهل ماتم؛ آواها و آیین‌های سوگواری در بوشهر» می‌گوید: بوشهر، تنها جایی است که زنان در آن به‌صورت واقعی و صحنه‌ای به اجرای تعزیه می‌پردازند. یعنی نقش حضرت زینب، سکینه، رباب و دیگر بانوان کربلا، توسط خود زنان اجرا میشود نه مردانی که در نقش زن ظاهر می‌شوند یا صدای زنانه را تقلید می‌کنند. این تعزیه زنانه، اغلب در منزل یا حسینیه‌های زنانه اجرا میشود و در چارچوب آیین‌های زنانه‌محور است؛ اما در مراسمی مانند شام‌غریبان یا صبح‌دم، زنان هم، همراه با مردان در فضای عمومی حاضر می‌شوند.
بیشتر بخوانید:
آیینی که سرو سیاوش را به میدان عاشورا می‌کشاند
گردشگری مذهبی: فرصتی طلایی برای معرفی هویت معنوی ایران
سابقه تاریخی تعزیه زنانه به دوران قاجار و حتی قبل‌تر از آن بازمی‌گردد. به زمانی که زنان در اندرونی خانه‌ها، مجالس نوحه و تعزیه برگزار می‌کردند و این سنت تا به امروز ادامه پیدا کرده است. ساختار و روایت تعزیه زنان بوشهری هم، روایت‌های آشنای عاشوراست. از وداع حضرت زینب با امام حسین تا خطبه خوانی در شام که همه و همه توسط خود زنان، خوانده و بازسازی میشود. جالب این‌که برخلاف تعزیه مردانه، که تمرکز در آن بر جنگ و شهادت است، در تعزیه زنانه بر رنج، اسارت، وداع و مظلومیت تأکید میشود.
شخصیت‌هایی چون حضرت زینب (س)، سکینه، رباب و ام‌کلثوم، نقش‌های اصلی در تعزیه زنانه‌اند. در بوشهر به جای این‌که مردان به اجرای این نقش‌ها بپردازند خود زن‌ها هستند که برخلاف سنت رایج تعزیه، نقش‌های زنانه را اجرا می‌کنند و این اجرا، نه تنها شکلی از بازنمایی عزاداری زنانه است، بلکه نوعی مقاومت فرهنگی در برابر حذف زنان از روایت رسمی عاشورا به شمار می‌آید. شریفیان معتقد است این حضور، نوعی بازتعریف «حضور زنانه» در دشت کربلاست؛حضوری فعال، روایتگر و حتی پیش‌برنده روایت.
بیشتر اجراهای زنانه در فضاهای بسته و زنانه انجام میشود، اما در برخی مناسبت‌ها مثل مراسم شام غریبان، تاسوعا یا صبح عاشورا، زنان در فضای باز هم به اجرای مراسم عزاداری و آیین‌های ویژه خود می‌پردازند. در این موارد، مردان هم می‌توانند به شکل غیرمستقیم یا محدود، شاهد این مراسم باشند. البته این هم‌پوشانی فضاهای زنانه و مردانه، خود نشان‌دهنده انعطاف و گسترش کارکرد آیینی تعزیه زنان است.
موسیقی، صدا و ریتم ریتم نوحه‌ها برگرفته از موسیقی سنتی جنوب ایران، به‌ویژه لحن «شروه» و آوازهای محلی است. شروه، گونه‌ای موسیقی آوازی در جنوب ایران است که برای بیان درد و رنج و اندوه و فراق به کار می‌رود. اجرای آن، به‌ویژه در مراسم مذهبی بدون همراهی ساز است و تنها با تکیه بر قدرت حنجره خواننده و تحریرهای پیچیده صوتی صورت می‌گیرد. در تعزیه‌ها و مجالس زنانه بوشهر، شروه‌خوانی به‌عنوان یکی از ارکان اجرا کاربرد دارد و زنان شروه‌خوان، با صدایی محزون و کشدار، مضامینی از درد و اندوه زینب (س)، مصیبت اهل بیت، غربت حسین (ع) و مصائب کربلا را روایت می‌کنند.
کارکردهای اجتماعی و فرهنگی تعزیه زنان در بوشهر، تنها به یک آیین نمایشی محدود نمی‌شود. انتقال مفاهیم دینی از نسلی به نسل دیگر، تثبیت نقش زن در روایت کربلا، ایجاد فضای همدلی و همبستگی درون جامعه زنانه و حفظ سنت‌های بومی در برابر فرهنگ رسمی و مردانه تعزیه از جمله موارد نهفته در تعزیه‌های زنانه است.
تعزیه زنان در بوشهر، نمونه‌ای استثنایی از بازخوانی بومی و زنانه یک سنت مذهبی است. این آیین نه تنها شکلی از عزاداری است، بلکه بیانی اجتماعی-فرهنگی از نقش زن در تاریخ، دین و جامعه جنوب ایران است. پژوهش بیشتر در مورد این آیین می‌تواند به فهم بهتر از نسبت جنسیت، مذهب و فرهنگ محلی در ایران بینجامد.
علاوه بر تعزیه زنانه، «مختک‌گردانی» از دیگر آیین‌های شاخص زنانه‌ای است که در ایام محرم، به ویژه دهه اول در استان بوشهر از سوی زنان بوشهری به‌خصوص در دهۀ اول اجرا میشود. در این مراسم، زنان، گرد مختک یا گهواره نمادین حضرت علی‌اصغر به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند. این مختک از نسلی به نسل دیگر رسیده و از قدمت زیادی برخوردار است. زنان بوشهری به این مراسم، سخت باور دارند و مختک علی‌اصغر از نگاه آنها، ضامن سلامتی نوزدان و برآورده شدن حاجت زنان نابارور است.
درست است که آیین‌هایی چون تعزیه زنان، مختک علی‌اصغر و شِروه‌خوانی در بوشهر، بخشی از سوگواری و مناسک مذهبی هستند، اما در سال‌های اخیر به‌عنوان میراث ناملموس فرهنگی جنوب ایران، توانسته‌اند در حوزه گردشگری مذهبی و فرهنگی هم به ایفای نقش بپردازند و طبیعتا به‌خاطر منحصربه‌فرد بودن‌شان، ظرفیت بالایی برای جذب گردشگر فرهنگی، معنوی و مردم‌شناختی دارند. البته به‌شرط آن‌که این حضور با مدیریت فرهنگی مناسب، آگاهی‌رسانی و حفظ حرمت سنت‌ها همراه باشد.