در دل کوچه‌پس‌کوچه‌های شهرهای کویری ایران، هر محرم نخل‌هایی بر دوش مردم بلند می‌شود که هم تابوت نمادین امام حسین (ع) را تداعی می‌کند، هم سایه‌ای از سرو سیاوش را. آیین نخل‌گردانی، تنها عزاداری نیست؛ بلکه یک نمایش فرهنگی چند لایه است که باید از تحرف و تهی‌شدن از معنا در امان بماند.
به گزارش اختصاصی خبرگزاری سینا، آیین‌های مذهبی همواره یکی از ابزارهای انتقال فرهنگی و هویتی در جوامع انسانی بوده‌اند. در فرهنگ شیعی، عزاداری برای امام حسین (ع) به اشکال گوناگون نمود یافته و یکی از شاخص‌ترین آن‌ها، آیین نخل‌گردانی است. این آیین با برخورداری از مؤلفه‌های نمایشی، نشانه‌شناختی و مشارکتی به یکی از جاذبه‌های فرهنگی و معنوی در برخی مناطق ایران از جمله ابیانه، یزد، اردستان، میبد، خور و بیابانک، نایین و زواره تبدیل شده؛ به عبارت دیگر، نخل‌گردانی نه‌تنها نماد وفاداری مردم به آرمان‌های عاشورا، بلکه ابزاری برای نمایش هویت فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی است.
بعضی پژوهشگران پیشینه نخل‌گردانی در ایران را به دوره صفویه نسبت می‌دهند و برخی دیگر، ریشه‌های این آیین را در سنت‌های اسطوره‌ای پیشااسلامی چون سوگ سیاوش جست‌وجو می‌کنند و براین باورند که این دو آیین با وجود تفاوت در خاستگاه دینی و تاریخی، شباهت‌های ساختاری، نشانه‌شناختی و کارکردی جالبی دارند که تداوم و استمرار سنت‌های فرهنگی ایران را در بستر زمان نشان می‌دهد. سیاوش هم، چون حسین بن علی مظلوم، پاک‌نهاد و بی‌گناه است که ظالمانه به شهادت رسیده. جالب این‌که در هر دو آیین، حرکت دسته‌جمعی، اشک، نوحه و تجسم تابوت شهید مظلوم به‌چشم می‌خورد و روشن است که این همسانی به ریشه‌های مشترک سنت‌های سوگواری در فرهنگ ایرانی اشاره می‌کند.
بیشتر بخوانید:
گردشگری مذهبی: فرصتی طلایی برای معرفی هویت معنوی ایران
درست است که در ظاهر، واژه «نخل» به درخت خرما اشاره دارد، اما در بسیاری از مناطق ایران که نخلی وجود نداشته، مردم این سازه چوبی بزرگ را بلند و قوسی شکل و شبیه به درخت سرو می‌ساخته‌اند و سرو در فرهنگ و اسطورههای ایرانی، نماد جاودانگی، ایستادگی در برابر ستم و مظلومیت بوده است. در شاهنامه هم آمده از خاکی که پیکر سیاوش را به آن می‌سپارند، سروی می‌روید. از این‌رو اسطوره‌شناسی چون مهرداد بهار، نخل را ادامه همان سرو سیاوش می‌دانند.
بعضی دیگر هم واژه «نخل» را به معنی درخت خرما می‌دانند و با تکیه بر بعضی روایت‌ها که پیکر امام سوم شیعیان را بر شاخه‌های درخت خرما گذاشته و تا خانه ابدی بدرقه کرده‌اند، براین باورند که نخل به یک سازه چوبی و سنگین اشاره دارد که نماد تابوت امام حسین (ع) است. بنابراین نخل، تابوت یا حتی جنازه نمادین سیدالشهداست که همزمان با عاشورا و در قالب مراسم و آیینی ویژه در سطح شهر گردانده می‌شود. این سازه بزرگ چوبی، چند روز پیش از شروع ماه محرم با پارچه‌های سبز و مشکی، آیینه، شمشیر، سبزه، سیب، انار و اشیای نمادین آراسته می‌شود.
به جرات می‌توان گفت: نخل‌گردانی فقط یک آیین عزاداری نیست؛ بلکه یک نمایش چندلایه فرهنگی و اسطوره‌ای است. نخل، هم تابوت امام حسین است، هم درخت سرو سیاوش؛ ترکیبی است از تاریخ شیعه و اسطورههای کهن ایران‌زمین. همین مساله باعث شده نخل‌گردانی برای پژوهشگران، هنرمندان و حتی گردشگران، جذابیتی فراتر از یک آیین مذهبی صرف داشته باشد.
نخل‌گردانی نوعی بازنمایی جمعی از شهادت مظلومانه و همراهی مردم با کاروان کربلاست. یک حرکت دسته‌جمعی که به اتحاد و پیوند اجتماعی بیشتر می‌انجامد. از سوی دیگر، نخل‌گردانی را می‌توان گونه‌ای نمایش آیینی دانست که بدون کلام، مفاهیم عمیقی را از طریق نمادها و حرکات منتقل می‌کند. این آیین، با بهره‌گیری از موسیقی سوگ، نوحه‌خوانی و حرکات هماهنگ جمعی به یک پرفورمنس شکوهمند فرهنگی-مذهبی تبدیل می‌شود. بی‌گمان شکل ظاهری نخل هم برای مخاطبان داخلی و خارجی جذاب است.
آیین نخل‌گردانی به‌خاطر به غنای بصری، نمادین و رمزآلود بودن و مشارکت گسترده مردمی در دهه‌های اخیر، توجه گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کرده است. شهرهایی چون یزد هم توانسته‌اند با ثبت جهانی این مراسم، هر ساله میزبان هزاران گردشگر باشند که برای دیدن آیین نخل‌برداری عاشورا به این شهر می‌آیند. چراکه یکی از بزرگ‌ترین و مشهورترین مراسم نخل‌گردانی در میذان امیرچخماق یزد برگزار می‌شود. در زواره، میبد و اردستان نیز، آیین نخل‌برداری با شکوه خاصی و با حضور تمامی اهالی شهر برگزار می‌شود. در ابیانه هم، این مراسم آیینی- مذهبی به شکل سنتی برگزار می‌شود که بی‌گمان برای گردشگران جذاب است.
امروز با گسترش شهرنشینی، کمرنگ شدن باورهای دینی در نسل نوجوان و جوان و تبدیل آیین‌های فرهنگی- مذهبی به جاذبه صرف گردشگری، امکان تهی شدن‌شان از محتوای معنوی وجود دارد. از این‌رو برای حفظ اصالت مراسمی چون نخل‌گردانی، باید میان «نمایش» و «نیایش» توازن برقرار کرد و با ثبت و مستندسازی دقیق، این میراث ارزشمند فرهنگی را حفظ کرد. چراکه نخل‌گردانی تنها یک آیین مذهبی نیست؛ بلکه رسانه‌ای برای بازنمایی مفاهیم انسانی چون مظلومیت، فداکاری و اتحاد اجتماعی است. این آیین، ضمن تقویت هویت دینی و فرهنگی، ظرفیت بالایی برای توسعه گردشگری فرهنگی و مذهبی دارد و بی‌گمان با سیاست‌گذاری‌های درست فرهنگی می‌توان آن را از خطر تجاری‌سازی و تحریف در امان نگه داشت.