در جهانی که سرعت انتشار اطلاعات از سرعت بررسی آن پیشی گرفته، حقیقت دیگر مطلق و روشن نیست؛ بلکه زیر سایه‌ای از روایت‌های هیجان‌انگیز، احساس‌محور و گاه هدفمند پنهان شده است. این عصر را «دوران پساحقیقت» می‌نامند؛ دورانی که در آن باورهای شخصی و احساسات، نقش پررنگ‌تری از داده‌های عینی در شکل‌گیری افکار عمومی ایفا می‌کنند. در این شرایط، اخبار جعلی (فیک‌نیوز) به سرعت در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شوند و روزنامه‌نگاران در میدان نابرابری، برای دفاع از حقیقت می‌جنگند. اما آیا فناوری، همان نیرویی که به گسترش فیک‌نیوز کمک کرده، می‌تواند به ابزاری برای مقابله با آن تبدیل شود؟ در این گزارش چت‌جی‌پی‌تی این موضوع را بررسی می‌کند.
پساحقیقت؛ وقتی حقیقت در اقلیت است
به گزارش خبرگزاری سینا، مفهوم پساحقیقت نخستین‌بار در تحلیل‌های سیاسی و رسانه‌ای غرب ظاهر شد، اما به‌سرعت به دغدغه‌ای جهانی بدل شد. در فضای پساحقیقت، مردم ترجیح می‌دهند اطلاعاتی را بپذیرند که با باورهای پیشین‌شان همخوانی دارد. به همین دلیل، محتوای جعلی و احساسی، اغلب بیشتر از گزارش‌های مستند و بی‌طرفانه بازنشر می‌شود. این روند، حقیقت را به کالایی شکننده و آسیب‌پذیر بدل کرده است.
از سوی دیگر، فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، یادگیری ماشینی و الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی به پدیده پساحقیقت دامن زده‌اند. الگوریتم‌هایی که بر مبنای تعامل کار می‌کنند، نه دقت، باعث می‌شوند محتواهای هیجان‌انگیز بیشتر دیده شوند؛ حتی اگر نادرست باشند.
بیشتر بخوانید:
روایت، نقطه آغاز دیده‌شدن
رسانه‌های بومی در ایران: فرصت یا چالش برای تحول رسانه‌ای؟
چالش‌های روزنامه‌نگاری در دوران پساحقیقت و ابزارهای نوین راستی‌آزمایی
در برابر موج اخبار جعلی، رسانه‌ها و نهادهای خبری برای حفظ اعتبار خود، به ابزارهای نوین fact-checking (راستی‌آزمایی) مجهز شده‌اند. این ابزارها از هوش مصنوعی، داده‌کاوی، و تحلیل زبان طبیعی برای بررسی صحت اطلاعات بهره می‌برند. چند نمونه از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- Google Fact Check Explorer: با جست‌وجوی کلیدواژه‌ها، مشخص می‌کند که آیا خبر موردنظر پیش‌تر توسط نهادهای معتبر بررسی شده است یا خیر.
- InVID & WeVerify: ابزارهای تحلیلی برای بررسی ویدیوها. آن‌ها با استخراج فریم‌ها، جست‌وجوی معکوس تصاویر و تحلیل متادیتا به شناسایی ویدیوهای جعلی کمک می‌کنند.
- TinEye و Google Reverse Image Search: برای بررسی صحت تصاویر استفاده می‌شوند و مشخص می‌کنند که تصویر موردنظر قبلاً در چه زمینه‌ای منتشر شده است.
- Hoaxy و Botometer: این دو ابزار به بررسی نحوه‌ی گسترش اخبار در شبکه‌هایی مانند توییتر کمک می‌کنند و شناسایی می‌کنند که آیا یک روایت از سوی ربات‌ها یا کاربران واقعی منتشر شده است.
هوش مصنوعی؛ تهدید یا فرصت؟
مدل‌های زبانی مانند GPT می‌توانند متونی بسیار واقعی و باورپذیر تولید کنند. این توانایی در عین حال که هشداردهنده است، می‌تواند مفید نیز باشد. برخی از همین فناوری‌ها برای شناسایی الگوهای نوشتاری غیرواقعی یا تطبیق ادعاهای مطرح‌شده با منابع موثق به‌کار گرفته می‌شوند.
ابزارهای NLP (پردازش زبان طبیعی) در حال حاضر قادرند با تحلیل ساختار زبانی، مشخص کنند که آیا یک خبر یا ادعا احتمالاً ساختگی است یا نه. این ابزارها به‌ویژه در محیط‌های چندزبانه مانند خاورمیانه، همچنان در حال توسعه هستند.
چالش‌های پیش روی فناوری راستی‌آزمایی
با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه، ابزارهای fact-checking محدودیت‌هایی نیز دارند:
- بسیاری از ابزارهای موجود از زبان فارسی پشتیبانی نمی‌کنند یا دقت آن‌ها در این زبان پایین است.
- انتشار اطلاعات نادرست توسط منابع رسمی، راستی‌آزمایی را دشوار می‌سازد.
- سرعت بالای انتشار اخبار جعلی، از توان تحلیل ابزارها فراتر می‌رود.
- این فناوری‌ها به تخصص انسانی برای تفسیر نتایج نیاز دارند.
واقعیت در ایران؛ مسیر پرفراز و نشیب
در ایران، هنوز فرهنگ استفاده‌ی گسترده از فناوری‌های fact-checking در میان خبرنگاران و سردبیران شکل نگرفته است. پلتفرم‌هایی مانند «فکت‌نامه» گام‌هایی مهم برداشته‌اند، اما نبود زیرساخت‌های لازم، دسترسی محدود به منابع آزاد داده، و آموزش ناکافی در حوزه سواد رسانه‌ای، موانع جدی محسوب می‌شوند.
برای آن‌که فناوری به کمک رسانه‌های ایرانی بیاید، لازم است خبرنگاران با ابزارهای دیجیتال آشنا شوند، الگوریتم‌های پلتفرم‌ها شفاف‌تر عمل کنند و نهادهای مستقل راستی‌آزمایی تقویت شوند.
جمع‌بندی: فناوری در کنار انسان
در دوران پساحقیقت، دفاع از حقیقت بدون فناوری ممکن نیست؛ اما فناوری نیز بدون عنصر انسانی ناکارآمد است. ابزارهای راستی‌آزمایی می‌توانند هم‌پیمان خبرنگاران در کشف حقیقت باشند، به‌شرط آن‌که به‌درستی آموزش داده شوند، در دسترس قرار گیرند و درون نظام رسانه‌ای نهادینه شوند. آینده‌ی اطلاع‌رسانی سالم در گرو ائتلافی استراتژیک میان «انسان آگاه» و «فناوری دقیق»؛ ائتلافی برای بازگرداندن حقیقت به جایگاه شایسته‌اش در دل رسانه‌ها.
*این گزارش برگرفته از توضیحات ارائه‌شده توسط ChatGPT است.
*تصویر این گزارش توسط هوش مصنوعی Copilot طراحی و اجرا شده است.