صادرات کتاب به سیاست و کپی‌رایت گره خورده است
سعید رهنمایی، مدیر پخش کتاب ققنوس، معتقد است؛ صادرات کتاب ایران، از مسائل سیاسی و کپی‌رایت متاثر است؛ اگر اوضاع سیاسی، بهبود پیدا کند، اتفاقات خوب، و سریعی در این عرصه را شاهد خواهیم بود.
به گزارش خبرگزاری سینا، سمیه حسن‌نژاد – کتاب، از ابزارهای کهن برای برقراری تعامل میان ملت‌ها است؛ حتی کتاب را یکی از وجوه دیپلماسی می‌دانند؛ بنابراین صادرات کتاب، به عنوان یکی از انواع تجارت بین ملت‌ها مرسوم بوده و امروزه نیز یکی از تجارت‌های پُرسود برای کشورهای صاحب صنعت نشر به شمار می‌رود.
با وجود تولید سالانه ۱۱۰ هزار عنوان کتاب در ایران، رونق صادرات کتاب نویسندگان و مترجمان ایرانی، چنگی به دل نمی‌زند؛ حتی بازار کتاب ایران، در افغانستان که روزگاری بی‌رقیب بود، افول کرده است.
مهم‌ترین دلایل افت صادرات کتاب ایران، در دنیا و منطقه، به مسائل سیاسی گره خورده است؛ همان‌طور که سعید رهنمایی، مدیر پخش کتاب ققنوس، به ایبنا گفت: صادرات کتاب ایران، مشابه بسیاری از مسائل متاثر از مسائل سیاسی است. اگر اوضاع سیاسی، بهبود پیدا کند، با توجه به اینکه کشور ارزانی هستیم، اتفاقات خوب و سریع در این عرصه را شاهد خواهیم بود.
– دروازهای صادرات کتاب فارسی از خاک ایران به دیگر کشورها، به‌گفته فعالان این عرصه، حتی کتابفروشان ایرانی فعال در کشورهای اروپایی، نیز به‌دلیل کوچک شدن این بازارمجبور به تغییر الگوی عرضه کتاب شده‌اند و فروش آنلاین کتاب را در پیش گرفته‌اند. چرا بازار صادرات کتاب فارسی، کم رونق شده است؟
بیش از چهار سال پیش، انتشارات ققنوس، مشتریانی داشت که برای خریداران کتاب فارسی از مناطق مختلف مثل استکهلم، برلین، لندن، کانادا و آمریکا برای تامین موجودی کتابفروشی‌های مجازی یا مجازی ارسال می‌کردند. ارزش کتاب‌های ارسالی به فراخور موضوع کتاب یا حتی نشریه بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان ارزش داشت.
اما به گفته همین فعالان، با توجه به هزینه‌های سنگین و دردسرهای ارسال، فعالیت برای صادرات کتاب فارسی، منطق ندارد؛ به‌عنوان مثال، درحالی که قیمت پشت جلد، ۳۰۰ هزار تومان بود، هزینه ارسال کتاب ۶۰۰ هزار تومان تمام می‌شد.
– مسائلی که اشاره شد، مربوط به کشورهای اروپایی و آمریکایی است. تعاملات کتاب‌محور با کشورهای هم‌زبان مثل اافغانستان که ایران، در بازار کتاب‌ش، بی‌رقیب توصیف می‌شد، نیز با افت مواجه شده است.
افغانستان، بسیار بازار جذابی بود؛ کتاب‌های فلسفه و تاریخ، خیلی خوب فروش می‌رفت؛ بنابراین عمده صادرات کتاب ایران، پیش از تغییر اوضاع سیاسی افغانستان به این کشور بوده است. دلیل رونق دیگر بازار کتاب افغانستان، موضوع کپی‌رایت بود. می‌دانیم ایران، عضو کنوانسیون برن نیست، بنابراین بسیاری از کتاب‌های ترجمه را نمی‌توان صادر کرد اما علاوه‌بر کتاب‌های تالیفی، ترجمه‌های ایران نیز صادر می‌شد.
رونق بازار کتاب‌های ایران، حتی موجب شده بود، ناشران افغانستانی کتاب‌های چاپ ایران را کپی کنند اما به‌دلیل هزینه‌های سنگین، مجدد به واردات بازگشت کردند؛ ارزش خریدها، خیلی خوب بود، به‌قدری که برخی فعالان کتاب ایران، در تلاش بودند، با مشارکت افغانستانی‌ها، مجموعه‌های فروشگاهی، مشابه شهرکتاب را تاسیس کنند اما به‌دلیل تغییر سیاست‌ها، به‌سرانجام نرسید.
– با این اوصاف، به‌نظر می‌رسد، نمی‌توان از توقف کامل صادرات کتاب ایران، صحبت کرد. این طور نیست؟
عمده صادرات کتاب ایران در شرایط فعلی، زبان اصلی است؛ مثل منابع کمک آموزشی زبان. دلیل اصلی رونق این کتاب‌ها، صرفه اقتصادی برای خریداران است که عمده آن‌ها، از کشورهای عربی هستند. برای تولیدکننده ایرانی نیز مطلوب است چون معامله به دلار و نقدی انجام می‌شود. حتی برخی توزیع‌کننده‌های ایرانی، به‌مشتری‌های داخلی، کتاب آموزش زبان انگلیسی نمی‌فروخت با این استدلال که فرصت تولید ندارد و کتاب‌ها را برای ارسال به عراق آماده می‌کند.
بنابراین عدد اعلامی گمرک درباره صادرات کتاب از ایران، محتمل است اما باید به موضوع کتاب‌ها نیز توجه داشته باشیم؛ مشابه آنچه در بررسی آمار سالانه نشر می‌بینیم که کتاب‌های کمک‌آموزشی یا کتاب‌های ادعیه نیز در آمارهای سالیانه محاسبه می‌شود.
در مجموع درباره [احیا] صادرات کتاب ایران به افغانستان، نمی‌توان کاری کرد. بهترین کشور برای صادرات کتاب ایران، به‌دلیل اشتراکات خط و زبان، افغانستان بود؛ پیش‌تر بیشتر منابع دانشگاهی افغانستان را ایران تامین می‌کرد، علاوه‌براین عمده مشتری خارجی کتاب‌های عمومی ایران، افغانستان بود.
– تعیین تعرفه‌های سنگین از سوی طالبان و ممیزی‌های سخت‌گیرانه از موانع مهم کاهش شدید صادرات کتاب به افغانستان اعلام می‌شود.
بسیاری از دوستان که برای افغانستان کتاب‌های قوی خریداری می‌کردند، درخواست‌ها را متوقف کردند. با توجه به تمایل ناشران ایرانی برای عرضه کتاب‌هایشان، بیرون از ایران و هزینه‌های سنگین حمل و نقل، بسیاری از ناشران خصوصی، میزان تخفیف برای مشتری‌های افغانستانی، بیشتر از مشتری‌های ایران بود؛ ازجمله انتشارات ققنوس که برای هر کارتن کتاب، به مشتری افغانستانی یارانه درنظر می‌گرفت.
– تداوم وضعیت گذشته و توسعه صادرات کتاب به افغانستان، زمینه درخورتوجهی برای ورود کتاب فارسی از ایران به کشورهای همسایه در منطقه شرق به‌ویژه برای فارسی‌زبان‌ها بود؟
بیشترین تعامل کتاب‌محور ایران و افغانستان، حداقل با من، براساس کتاب‌های ترجمه بود، خرید کتاب‌های تالیفی خیلی‌خیلی کم بود.
– ارتباط کتاب‌محور ایران و افغانستان که نسبتاً طولانی‌مدت بود، شناخت جامعی از بازار این کشور برای ناشران افغانستانی و حیطه فعالیت ناشران ایرانی، ایجاد کرده بود؛ بنابراین احتمالاً براساس همین شناخت، از ققنوس کتاب ترجمه انتخاب و از ناشران فعال در عرصه تالیف، کتاب‌های تالیفی خریداری می‌کردند.
ناشران افغانستانی براساس اعلام نیاز قشر دانشگاهی افغانستان، با انتشارات ققنوس برای دریافت کتاب‌های حوزه تاریخ و فلسفه ارتباط داشت. برای خرید رمان، اعلام نیاز خیلی کم بود حتی آثار عباس معروفی. درحالی که مشتری پروپاقُرص کتاب‌های فلسفه ققنوس بودند؛ همین‌طور کتاب‌های سیاسی و اجتماعی از نشر نی. زمانی که صادرات کتاب ایرانی جریان داشت، اروپا و آمریکا، مشتری‌های اصلی کتاب تالیفی بودند. به عنوان مثال، حدود ۱۰ سال پیش، مشتری داشتم که هر ۱۰ روز یک‌بار، انتشار آثار تالیفی ققنوس را پیگیری می‌کرد و نزدیک به ۷۰ درصد از تازه‌ها نشر را انتخاب و یک عنوان برای منطقه اروپا یا آمریکا ارسال می‌کرد.
– کدام کشورها بیشترین مشتری را داشتند؟
جریان ارسال کتاب به آلمان و کانادا خیلی قوی در مقابل اسپانیا یا ایتالیا خیلی کم بود.
– چشم‌انداز صادرات کتاب ایران چطور است؟
صادرات کتاب ایران، مشابه بسیاری از مسائل متاثر از مسائل سیاسی است. اگر اوضاع سیاسی، بهبود پیدا کند، با توجه به اینکه کشور ارزانی هستیم، اتفاقات خوب، و سریعی در این عرصه را شاهد خواهیم بود. علاوه براین ناشران ایرانی، توان پرداخت حق رایت ناشران خارجی را ندارند؛ البته در حوزه کودک و نوجوان، تقریباً موفق شدیم، عملکرد خوبی داشته باشیم که عمدتاً به دلیل، روحیه لطیف نویسندگان، عملی شده است اما در حوزه بزرگسال، نمی‌توانیم این ارتباط را داشته باشیم.
بنابراین اگر حق رایت داشته باشیم، راحت می‌توانیم برای فارسی زبان‌های دنیا، که جمعیت اندکی هم نیست، کتاب صادر کنیم؛ همچنین این افراد با توجه به درآمد دلاری و زندگی در کشورهایی که سرانه مطالعه درخورتوجهی دارند، بیشتر کتاب می‌خرند. موضوع دیگر و متاثر از شرایط تحریم، توقف فعالیت بنگاه‌های واردکننده کتاب است در نتیجه بسیاری از کتاب‌ها وارد کشور نشد.
