از گوگل بوک و آمازون کیندل گرفته تا طاقچه و فیدبو و البته سایت‌هایی که می‌توان آن‌ها را افست مجازی یا شاید راستۀ انقلاب مجازی نامید؛ بله صحبت از کتاب الکترونیک است، واژه‌ای که دیگر همچون ده، دوازده سال قبل غریبه نیست. در دهه‌های اخیر، با پیشرفت فناوری‌های دیجیتال و افزایش دسترسی به اینترنت، کتاب‌های الکترونیک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای مطالعه و نشر محتوا در جهان مطرح شده‌اند. این تحول نه‌تنها شیوه‌های مطالعه را تغییر داده، بلکه تأثیرات قابل‌توجهی بر بازار جهانی کتاب و گردش مالی آن داشته است. در این گزارش، به بررسی گردش مالی بازار کتاب الکترونیک در جهان پرداخته و سپس نگاهی به وضعیت این بازار در ایران خواهیم داشت.
وضعیت جهانی بازار کتاب الکترونیک
مهدی نوروز: عوامل متعددی در رشد و توسعۀ بازار کتاب‌های الکترونیک در جهان نقش داشته‌اند. از جمله این عوامل می‌توان به پیشرفت فناوری‌های دیجیتال، افزایش دسترسی به اینترنت، توسعۀ دستگاه‌های کتاب‌خوان الکترونیک، و تغییر الگوهای مصرف‌کنندگان اشاره کرد. همچنین، سیاست‌های حمایتی دولت‌ها و تخفیف‌های مالیاتی برای ناشران کتاب‌های الکترونیک در برخی کشورها به ترویج این صنعت کمک کرده است.
بر اساس گزارش‌های موجود، حجم مالی صنعت نشر کتاب در جهان بیش از ۶۵۰ میلیارد دلار در سال برآورد شده است. در این میان، کتاب‌های الکترونیک سهم قابل‌توجهی از این بازار را به خود اختصاص داده‌اند. به‌عنوان مثال، در سال ۲۰۱۴ پیش‌بینی شده بود که مبادلات مالی بازار جهانی کتاب الکترونیک در سال ۲۰۲۰ به رقم ۱۶.۷ میلیارد دلار برسد. البته این رقم‌ها بالاتر از پیش‌بینی در آمد به عنوان مثال بر اساس گزارش منتشر شده توسط Statista، ارزش بازار جهانی کتاب‌های الکترونیک در سال ۲۰۲۳ حدود 20.7 میلیارد دلار تخمین زده شده است و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۲۷ با نرخ رشد سالانه ۳.۳ درصد به ۲۳.۵ میلیارد دلار برسد. این رشد ناشی از افزایش استفاده از دستگاه‌های هوشمند، دسترسی آسان به اینترنت، و تمایل مصرف‌کنندگان به فرمت‌های دیجیتال است.
به گزارش خبرگزاری سینا، همچنین، مطالعه‌ای از Pew Research Center نشان می‌دهد که حدود ۳۰ درصد از بزرگسالان در ایالات متحده در سال ۲۰۲۲ حداقل یک کتاب الکترونیکی خوانده‌اند، که این رقم در مقایسه با سال‌های گذشته ثابت مانده اما نشان‌دهنده تثبیت این روش مطالعه در میان مخاطبان است. یکی از نکات کلیدی این مطالعه تأکید بر سهولت دسترسی و هزینه کمتر کتاب‌های الکترونیکی نسبت به نسخه‌های چاپی است.
از سوی دیگر، گزارشی ازGrand View Research به تحلیل منطقه‌ای این بازار می‌پردازد و تأکید می‌کند که آسیا-اقیانوسیه بیشترین نرخ رشد را در این حوزه دارد، به‌ویژه در کشورهایی مانند هند و چین که تکنولوژی‌های نوین به سرعت در حال گسترش هستند. البته ناگفته نماند که این گزارش همچنین به چالش‌هایی مانند قوانین سخت‌گیرانه کپی‌رایت و وابستگی به پلتفرم‌های دیجیتال اشاره می‌کند.
بیشتر بخوانید:
نگاهی به گردش مالی صنعت بازی رایانه‌ای در ایران و جهان
جایگاه ایران در غافله تولید محتوای جهانی
در اروپا نیز کشورهای مختلفی در توسعه و ترویج کتاب‌های الکترونیک پیشگام بوده‌اند. به‌عنوان مثال، در آلمان گردش مالی بازار کتاب حدود ۹.۵ میلیارد یورو در سال است که ۱۵ درصد آن در اختیار دو شرکت کتاب‌فروشی بزرگ این کشور یعنی “Hugendubel/Weltbild” و “Thalia” است. این آمار نشان‌دهنده سهم قابل‌توجه کتاب‌های الکترونیک در بازار نشر آلمان است.
وضعیت کتاب الکترونیک در ایران
در ایران، بازار کتاب‌های الکترونیک در سال‌های اخیر رشد قابل‌توجهی داشته است. بر اساس یک گزارش منتشر شده از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس، گردش مالی کتاب‌های الکترونیکی از ۲۰ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۶ به ۲۵۰ میلیارد تومان در سال ۱۴۰۱ رسیده است که نشان‌دهنده رشد حدوداً دو برابری در هر سال است. با این حال، سهم کتاب‌های دیجیتال از بازار نشر کشور تنها حدود ۷ درصد است. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای پیشرفته، سهم گردش مالی کتاب دیجیتال نسبت به کتاب چاپی تا ۳۵ درصد است.
این تفاوت آشکار نشان می‌دهد که با وجود رشد قابل‌توجه، صنعت کتاب‌های الکترونیک در ایران با چالش‌هایی مواجه است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به ضعف ورود ناشران به حوزه کتاب‌های الکترونیکی و ضعف برنامه‌های کتاب‌خوان الکترونیکی اشاره کرد. گزارش اشاره شدۀ مرکز پژوهش‌های مجلس در جایی دیگر عنوان می‌کند که در سال ۱۴۰۰، ۷۶.۹ درصد ناشران ایرانی تولید کتاب‌های الکترونیکی ندارند. با این حال، با توجه به ظرفیت‌های موجود و استقبال کاربران، پیش‌بینی می‌شود که سهم بازار کتاب دیجیتال در ایران در آینده به حداقل ۲۰ درصد برسد.
چالش‌های جهانی پیش روی بازار کتاب الکترونیک
چالش‌های بازار کتاب‌های الکترونیک تنها محدود به ایران نیست. از جمله این چالش‌ها می‌توان به مسائل مربوط به حقوق نشر و کپی‌رایت، رقابت با کتاب‌های چاپی، و نیاز به توسعه زیرساخت‌های فناوری اشاره کرد. همچنین، در برخی کشورها، عدم آشنایی کافی مخاطبان با کتاب‌های الکترونیک و مقاومت در برابر تغییر الگوهای مطالعه می‌تواند مانعی برای رشد این بازار باشد. هرچند که در ایران مسائلی همچون کپی رایت نمی‌تواند چالش‌های پیش روی بازار کتاب الکترونیک را دوچندان کند اما مسائل زیرساختی در داخل و عدم دسترسی به پلتفرم‌های جهانی به دلیل مسائل پرداخت بین‌الملل چالش‌های گسترش بازار کتاب الکترونیک را دو چندان کرده است. با این حال استقبال کاربران از همین فضای محدود فعلی نشان می‌دهد که شرایط برای توسعه بازار کتاب الکترونیک به شرط شناخت نیاز مخاطب، بازاریابی حرفه‌ای، حمایت از ناشران و توسعه زیرساخت‌های فناوری میسر باشد.