در ایران، تولید کتاب‌های کودکانه بیش از ۱۲ درصد از کل عناوین منتشرشده را تشکیل می‌دهد. با این حال، پایین بودن تیراژ کتاب (به طور میانگین ۱۰۰۰ نسخه برای هر عنوان) نشان‌دهنده تأثیر محدودیت‌های اقتصادی و توزیع در دسترسی کودکان به منابع آموزشی است. این موضوع به‌ویژه در مناطق کمتر برخوردار که منابع کتابخانه‌ای یا یارانه‌های فرهنگی کمتری در دسترس است، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.*
آلما توکل: خواندن داستان‌های تخیلی با کودکان به آنها این فرصت را می‌دهد تا از تجربیاتی که هرگز نداشته‌اند در دنیای غیرواقعی یاد بگیرند. بیشتر کتاب‌های کودکان شخصیت‌های اصلی‌ای دارند که یا خود کودکان هستند، یا حیواناتی که بسیاری از کودکان به‌دلیل ویژگی‌ها و شخصیت‌های کودکانه‌شان جذب آنها می‌شوند، و همه با چالش‌هایی روبه‌رو هستند که کودکان در حال یادگیری نحوه مقابله با آنها در زندگی روزمره خود هستند.بنابر این ادبیات به کودکان این امکان را می‌دهد تا با شخصیت‌های داستان افکار، احساسات و اعمال شخصیت‌ها را به خودشان ربط دهند. از آنها یاد بگیرند و دانش خود را درباره دنیای پیرامون گسترش دهند. از این هفته طی یک پرونده درباره تاثیرات کتاب بر آموزش کودکان در ابعاد مختلف زندگی سخن خواهیم گفت.
به گزارش خبرگزاری سینا، “کتاب‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا احساسات خود را درک کنند و مهارت‌های اجتماعی مورد نیاز برای ارتباط با دیگران را توسعه دهند. شخصیت‌های داستانی که با چالش‌ها روبه‌رو می‌شوند و راه‌حل‌های مختلف را امتحان می‌کنند، برای کودکان الگوهای مناسبی برای یادگیری رفتارهای اجتماعی هستند.” این گفته ای از سارا میلر، روانشناس کودک است.
بنابر این خواندن یا شنیدن داستان‌ها می‌تواند به عنوان یک عمل اجتماعی مهم تلقی شود که قادر است بر نسل‌های جوان تأثیر بگذارد، آنها را توانمند کند و برای آینده آماده سازد. در این مقطع است که باید گفت که دیگر کتاب ها صرفا ویژگی سرگرم کنندگی ندارند و اهمیت آنها از این منظر است که آموزش اصول زندگی را برعهده گرفته اند.
با این رویکرد باید گفت که داستان‌ها – با بازسازی موقعیت‌های تخیلی که با مشکلات واقعی کودکان تطابق دارند – به آنها این امکان را میدهند که در شرایط سخت احساس راحتی و امنیت کنند، امنیت عاطفی را تضمین کرده و روش‌های سالم‌تری برای مقابله با درگیری‌های درونی، سختی‌های زندگی و استرس‌ها ارائه میدهند. داستان‌ها کمبودهایی را که ممکن است خردسالان، کودکان و نوجوانان در زندگی خود تجربه کنند، جبران کرده و الگوهای مثبت رفتاری و مدل‌های سازنده‌ای از طریق شخصیت‌هایی که این مخاطبان می‌توانند با آنها شناسایی شوند، به نمایش می‌گذارند.
با این حال دسترسی به کتاب‌های باکیفیت همچنان چالشی بزرگ برای بسیاری از خانواده‌ها است. بر اساس آمار منتشرشده توسط خانه کتاب ایران، در سال ۱۴۰۱، میانگین قیمت کتاب‌های کودکان و نوجوانان در مقایسه با سال قبل از آن، افزایش ۳۵ درصدی داشته است. این افزایش ناشی از عواملی مانند رشد هزینه‌های تولید کاغذ، چاپ، و توزیع است که مستقیماً بر قدرت خرید خانواده‌ها تأثیر می‌گذارد.*
در ایران، تولید کتاب‌های کودکانه بیش از ۱۲ درصد از کل عناوین منتشرشده را تشکیل می‌دهد. با این حال، پایین بودن تیراژ کتاب (به طور میانگین ۱۰۰۰ نسخه برای هر عنوان) نشان‌دهنده تأثیر محدودیت‌های اقتصادی و توزیع در دسترسی کودکان به منابع آموزشی است. این موضوع به‌ویژه در مناطق کمتر برخوردار که منابع کتابخانه‌ای یا یارانه‌های فرهنگی کمتری در دسترس است، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
تأثیر داستان‌های کودکانه بر رشد اخلاقی و عاطفی
گفته شد که کتاب‌ها در فرآیند رشد و تربیت کودکان نقشی کلیدی ایفا می‌کنند و هر یک از آنها جنبه‌های مختلفی از شخصیت و رفتار کودک را شکل میدهند. خوب است بدانیم از کمک به ساختن قطب‌نمای اخلاقی که به کودک در تصمیم‌گیری‌های درست یاری می‌رساند، تا تشویق به همدلی و مهربانی با دیگران و حیوانات دستاوردی است که خوانش این کتاب ها به ما میدهند.
کتاب‌های مهارت اجتماعی به‌طور مؤثر به پرورش مهارت‌های اجتماعی و فرهنگی کودکان می‌پردازند. همچنین، فراهم آوردن فضایی امن برای کاوش احساسات و مواجهه با چالش‌های درونی، به کودکان کمک می‌کند تا احساسات خود را پردازش کرده و با دنیای پیچیده احساسات و روابط انسانی آشنا شوند.
- 1. ساختن قطب‌نمای اخلاقی
یکی از دلایل اصلی اهمیت اخلاق در کتاب‌های کودکانه این است که به شکل‌گیری قطب‌نمای اخلاقی کودک کمک می‌کند. از طریق داستان‌ها، کودکان درباره عواقب اعمال خود، چه خوب و چه بد، می‌آموزند. برای مثال، داستان‌هایی مانند “پسرک دروغگو” ارزش صداقت را آموزش میدهند، در حالی که “لاکپشت و خرگوش” فضایل صبر و استقامت را برجسته می‌کند. این درس‌ها در ذهن‌های جوان رسوخ کرده و رفتار و تصمیمات آنها را در هنگام رشد هدایت می‌کنند.
- 2. تشویق به همدلی و مهربانی
کتاب‌های کودکانه معمولاً شخصیت‌هایی را معرفی می‌کنند که با چالش‌ها روبرو می‌شوند، احساسات مختلف را تجربه می‌کنند و روابط را می‌سازند. با همذات‌پنداری با این شخصیت‌ها، کودکان همدلی و مهربانی را توسعه میدهند. داستان های مختلف به کودک ما می آموزد چطور با حیوانات برخورد کند، چطور به دیگری احترام بگذارد، حق تقدم چیست، چطور با هم سال متفاوت خود برخورد کند و ….
- 3. فراهم آوردن فضای امن برای کاوش احساسات
درس‌های اخلاقی در داستان‌های کودکان همچنین فضایی امن برای کاوش احساسات و موقعیت‌های پیچیده فراهم می‌آورد. کتاب‌هایی مانند “جایی که موجودات وحشی هستند” اثر موریس سنداک به کودکان کمک می‌کند تا احساسات عصبانیت و ترس را در محیطی کنترل‌شده تجربه کنند. درک این که شخصیت‌ها می‌توانند احساسات دشوار را تجربه کرده و آنها را غلبه کنند، به کودکان کمک می‌کند تا احساسات خود را پردازش کرده و متوجه شوند که داشتن احساسات مختلف امری طبیعی است.
- 4. آموزش مهارت‌های اجتماعی و ارزش‌های فرهنگی
کتاب‌های کودکانه معمولاً منعطف به هنجارهای اجتماعی و ارزش‌های فرهنگی هستند و به کودکان در مورد مهارت‌های اجتماعی و رفتارهای قابل‌قبول آموزش میدهند. داستان‌هایی که بر اشتراک‌گذاری، همکاری و احترام به دیگران تأکید دارند، کودکان را برای تعاملات اجتماعی در دنیای واقعی آماده می‌کنند. علاوه بر این، داستان‌های چندفرهنگی به کودکان این امکان را میدهند که با سنت‌ها و دیدگاه‌های مختلف آشنا شوند و به احترام و پذیرش فرهنگ‌های مختلف کمک می‌کنند.
- 5. الهام‌بخشی به رفتارهای مثبت
درس‌های اخلاقی در داستان‌های کودکانه به الهام‌بخشی رفتارهای مثبت کمک می‌کنند و الگوهایی برای تقلید به کودکان ارائه میدهند. شخصیت‌هایی که شجاعت، صداقت و مهربانی را نشان میدهند، الگویی برای کودکان می‌سازند. کتاب‌هایی مانند “درخت بخشنده” اثر شل سیلوراستاین، به کودکان ارزش بی‌نیازی و سخاوت را آموزش میدهند و آنها را به انجام کارهایی مشابه در زندگی خود تشویق می‌کنند.
اقتصاد نشر و تاثیر آن بر ترویج داستان‌های کودکانه
برای دستیابی به جامعه‌ای که در آن تمامی کودکان بتوانند به کتاب‌های باکیفیت دسترسی داشته باشند، لازم است اقتصاد نشر در ایران به سمت حمایت از تولیدات داخلی حرکت کند. این امر مستلزم اقداماتی از جمله:
یارانه‌های دولتی برای خرید کتاب‌های کودکانه: به گزارش شورای فرهنگ عمومی، کمتر از ۲۰ درصد خانواده‌های ایرانی عادت به خرید منظم کتاب دارند. ارائه تخفیف‌های دولتی یا بن‌های خرید کتاب می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی در افزایش این آمار داشته باشد.
سرمایه‌گذاری در کتابخانه‌های عمومی و مدارس: کتابخانه‌های عمومی با ارائه خدمات رایگان یا ارزان، می‌توانند به کاهش فشار مالی بر خانواده‌ها کمک کنند.
تقویت بازار دیجیتال: فروشگاه‌های آنلاین کتاب کودک، نظیر سایت نردبان، می‌توانند با کاهش هزینه‌های توزیع، قیمت تمام‌شده را برای مشتری کاهش دهند. اما برای ترویج این راهکار، لازم است زیرساخت‌های دیجیتال بهبود یابد.
پیدا کردن کتاب‌های اجتماعی مناسب
احتمالا سوال مهم ما به عنوان والد یا مربی این است؟ چطور بدانم یک کتاب برای آموزش مهارت های زندگی و مسایل اجتماعی مفید است و در انتخاب کتاب‌های مناسب کودکان با موضوعات اجتماعی به چه منبعی مراجعه کنم؟
در زیر درباره این سوالات نکاتی مطرح می شود.
وبسایت‌های معتبر نقد کتاب: سایت‌هایی مانندGoodreads که نقدهای تخصصی از کتاب‌ها ارائه می‌دهد، یا سایت ایرانی کتابک می‌توانند راهنمایی خوبی برای یافتن کتاب‌های اجتماعی باشند.
کتاب‌های منتخب جوایز: کتاب‌هایی که جوایزی همچون نیوبری، جشنواره کتاب رشد را دریافت کرده‌اند، معمولاً انتخاب مناسبی هستند. شما می توانید به فهرست لاکپشت پرنده و شورای کتاب کودک هم برای انتخاب کتاب خوب مراجعه کنید
اما برای انتخاب یک کتاب اجتماعی برای کودک، باید به چند ویژگی کلیدی توجه کنید:
تنوع و فراگیری: کتاب‌هایی که شخصیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف را معرفی می‌کنند می‌توانند به کودکان کمک کنند تا با دیگران از اقوام و فرهنگ‌های مختلف آشنا شوند. این نوع کتاب‌ها می‌توانند درک بهتری از همزیستی مسالمت‌آمیز و احترام به تفاوت‌ها ایجاد کنند.
پیام‌های اخلاقی مثبت: کتاب‌هایی که به‌طور صریح یا ضمنی کودک را به انجام کارهای مثبت مانند همکاری، احترام، و شجاعت در برابر مشکلات تشویق می‌کنند، گزینه‌های مناسبی هستند.
زبان ساده و قابل‌فهم: کتاب‌های اجتماعی باید به گونه‌ای نوشته شوند که کودک بتواند مفاهیم پیچیده اجتماعی را به زبان ساده و قابل‌فهم درک کند.
* آمار سالانه خانه کتاب