هوش مصنوعی و انسان در عصر جدید؛ مفاهیم بنیادین در گفت‌وگو با حسین شیخ‌الاسلامی
دنیای هنور دیگر بدون هوش مصنوعی قابل تصور نیست
هوش مصنوعی به عنوان یک انقلاب فناوری، مرزهای جدیدی را در دنیای انسان‌ها باز کرده و مفاهیم بنیادینی چون طبیعت انسان، توانایی‌ها و حتی وظایف او را دگرگون ساخته است. این فناوری نه تنها در عرصه‌های علمی و اقتصادی، بلکه در هنر و زندگی روزمره نیز تأثیرات عمیقی گذاشته است، تا جایی که پرسش‌هایی چون «آیا انسان هنوز همان انسان پیش از ظهور هوش مصنوعی است؟» و «چه جایگاهی برای انسان در کنار ماشین‌ها وجود دارد؟» به موضوعات اصلی بحث تبدیل شده‌اند.
ندا انتظامی: سوالات از این دست باعث شد که به سراغ حسین شیخ‌الاسلامی، منتقد، نویسنده و مشاور استراتژی کسب و کار بریم با او با درباره این موضوعات صحبت کنیم. او که به تازگی در نشست تخصصی «انسان در عصر هوش مصنوعی؛ مفاهیم بنیادین» در «سومین نمایشگاه دستاوردهای شرکت‌های خلاق و دانش‌بنیان» صحبت کرده بوده بود درباره مباحث مطرح شده در نشست به خبرگزاری سینا گفت: «مجموعه‌ای از مفاهیم بنیادین پس از توسعه و به خصوص رواج فراگیر هوش مصنوعی دستخوش تغییر شده است، موضوع این نشست بررسی شرایط انسان در عصر جدید و هوش مصنوعی بود.»
او در این نشست به تأثیرات گسترده هوش مصنوعی بر زندگی بشر پرداخت و اظهار داشت که این تحولات نه‌تنها جنبه‌های فردی بلکه ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و حقوقی را نیز دستخوش تغییر کرده است: «به همراه حاضران و علاقه‌مندان بررسی کردیم که آیا می‌توان به تعریفی جدید از انسان، محدودیت‌های او، وظایف و تواناهایش در رابطه با هوش مصنوعی رسید؟ این بحث تنها مرتبط با اکنون و ایران نیست بلکه از یک دهه پیش در جهان مطرح شده است. در حقیقت این موضوعات شاخه‌ای ذیل بحث موضوع علوم انسانی دیجیتال است و این سؤال را مطرح می‌کند که انسان پیش از دورۀ دیجیتال چه تفاوتی با انسان پس از دوران دیجیتال دارد. از مجموع این بحث‌ها گزیده‌هایی به ویژه در بحث اقتصاد خلاق، بحث‌های حقوقی و تکنولوژیک مطرح شد که نکات خوبی داشت.»
تحول هوش مصنوعی در عرصه‌های مختلف
حسین شیخ‌الاسلامی در پاسخ به این سوال که هوش مصنوعی چگونه می‌تواند در کنار این مواردی که اشاره کردید قرار بگیرد گفت: «یک ویژگی جالب هوش مصنوعی این است که همچون مار داخل سامانه‌های مختلف معرفت بشری می‌خزد. یعنی همین الآن که ما در حال صحبت با هم هستیم دنیای هنور دیگر بدون هوش مصنوعی قابل تصور نیست زیرا در اقتصاد هنر هوش مصنوعی نقش بازی می‌کند و فرآیند قیمت‌گذاری و فرآیند عرضه را نیز مدیریت می‌کند. همچنین به شدت آرتیست‌ها را کمک می‌کند که به خلق اثر هنری بپردازند. در بحث اصالت‌سنجی آثار هنری و تعیین قدمت و اعتبارشان نیز اکنون دیگر بهترین ابزارها مبتنی بر هوش مصنوعی هستند و در نهایت نیز مبتابولیسم این اکوسیستم را هوش مصنوعی مدیریت می‌کند. بنابراین چه حوزۀ هنر و چه حوزۀ علوم انسانی بدون هوش مصنوعی چیزی کم خواهد داشت. اما آیا اکنون همه به این نقش معترف هستند؟ هنوز نه! واقعیت جلوتر از دانش در حال حرکت است. خصوصاً اینکه تولید دانش هنوز محدود به فضای دانشگاهی است و دانشگاه هم نیاز به تأمل و زمان برای هضم واقعیت‌ها دارد. در حوزۀ دانش این نقش هنوز در حال تکوین است اما در عمل و در فضای محقق شده روز به روز پررنگ‌تر و جدی‌تر می‌شود.»
او به اتقافی که در چند وقت اخیر افتاده اشاره دارد: «در نظر بگیرید که اولین آرتیست هوش مصنوعی نیز کار خود را حدود دو ماه پیش فروخت و یک اتفاق جالبی هم که افتاد این بود که یکی از این هوش‌های مصنوعی سلف پرتره‌ای از خودش کشید یعنی تصورش از خودش را توانست به شکل انسانی نمایش بدهد. همۀ اینها نشان می‌دهد که یک تحول بزرگ در حال رخ دادن است.»
علوم انسانی و به ویژه هنر یک سری پیوند با تجربیات دارد، و سوال اینجاست که هوش مصنوعی چگونه می‌خواهد به این تجربیات بپردازد؟ شیخ الاسلامی این مسئله را اینگونه بررسی کرد: «بخشی از اندیشمندان معتقدند که ما نباید این دو را به عنوان جایگزین برای هم تصور کنیم. همانطوری که انسان تجربیات خاصی دارد و این تجربیات خودش را در هنر نشان می‌دهد، هوش مصنوعی را هم باید گونه در نظر بگیریم؛ یعنی می‌تواند به صورت خودکفا به حیات خودش ادامه دهد. از آنجایی که هوش مصنوعی نیز تجربۀ خاص خودش را دارد، ما نیازمند به یک همزیستی هستیم. به نظرم ساده‌انگارانه است اگر فکر کنیم که ماشین انسان را حذف خواهد کرد. ولی از این سو نیز ساده‌دلی است که فکر کنیم هنوز کارهایی وجود دارد که انسان می‌تواند انجام دهد اما هوش مصنوعی نمی‌تواند. اگر هم چنین کارهایی وجود داشته باشد، دایره‌اش هر روز در حال کوچک‌تر شدن است. بنابراین ما نباید با هوش مصنوعی رقابت کرده و از جایگزینی نترسیم.»
نگرانی درباره جایگزینی انسان با هوش مصنوعی
اگر بیشترین نگرانی انسان از هوش مصنوعی بابت بیکاری انسان است، شیخ‌الاسلام به تجربه یکی از شرکت‌های بزرگ اشاره دارد: «شرکت AMD که یکی از تولیدکننده‌های بزرگ تراشه‌های الکترونیکی به حساب می‌آید. یک اقدام خیلی بزرگ انجام داد که هوش مصنوعی کار چندین انسان را بدون استهلاک انجام دهد.»
از دیگرنگرانی‌های مربوط به جایگزینی انسان با ماشین است. او با اشاره به پیشرفت‌های اخیر در استفاده از هوش مصنوعی گفت: «اگرچه هوش مصنوعی می‌تواند برخی از مشاغل را حذف کند، ولی این اول ماجرا است و تاریخ تکنولوژی نشان داده که ما خود را با اتفاقاتی که می‌افتد سازگار می‌کنیم. همچنین این مورد نیز وجود دارد که از خود هوش مصنوعی برای حل این معضل کمک بگیریم. قطعاً ما همچون قبل کار نخواهیم کرد و معنی کار کردن تغییر خواهد کرد و مجموعه‌ای از کارها که شاید در شأن انسان نبود و ما عادت کرده بودیم به انسان بسپاریم به ماشین تحویل داده خواهد شد. اما آیا این یک بحران فراگیر خواهید بود؟ بعید می‌دانم. به نظرم ما بعد از حدود نیم دهه به یک نقطۀ تعادل برسیم که جای انسان و نسبت او در مقابل هوش مصنوعی و سیستم کار مشخص شود.»
خلأ قانونی در مواجهه با هوش مصنوعی
نبود قوانین کافی برای مدیریت هوش مصنوعی از جمله مسائلی است که انسان با ورود هوش مصنوعی با آن مواجه می‌شود. حسین شیخ‌الاسلامی درباره پرکردن این خلا گفت: «در دنیا یک انجمن‌هایی تشکیل شده که به اسم دفاع از حقوق بشرِ، که در حال محافظت از حقوق ما در مقابل اکتشافات هوش مصنوعی هستند. ضمن اینکه از سال 2016 برنامه‌ای به عنوان جامعۀ 5 به سردمداری ژاپن تصویب شد که کارش این است که جلوی استحالۀ جامعۀ بشری را بگیرد. یعنی جامعۀ 5 یا جامعۀ پس از هوش مصنوعی جامعه‌ای باشد که همچنان انسان در مرکز آن قرار دارد.»
او درباره ورود این قوانین به ایران تصریح کرد: «متأسفانه در کشور ما تا زمانی که چیزی حاد نشود سیستم قانون‌گذاری ورود نمی‌کند. باید امیدوار باشیم که دولت جدید با توجهی که به مسئله نوآوری دارد و تذکراتی که دریافت کرده در مسئله هوش مصنوعی، قبل از اینکه دنیا ایران را محدود کند، ایران بتواند قواعد داخلی را در مسئله مالکیت فکری، حقوق فردی و از همه مهمتر در مسئله تعیین قلمرو حاکمیتی در فضا دیجیتال به ثبت برساند و جلو ببرد. از ما به عنوان جامعۀ مدنی متأسفانه کاری بر نمی‌آید. دستگاه قانون‌گذاری و حقودانان باید فعال‌تر عمل کنند که نمی‌کنند.»
