برای پاسخ دادن به پرسش بالا ابتدا باید بدانیم سونامی چیست؟ سونامی کلمه‌ای است ژاپنی به معنی امواج بندر که به نام امواج لرزه‌ای دریا هم شناخته می‌شود. این پدیده در واقع به امواج بلندی گفته می‌شود که حجم زیادی از آب را جابجا کرده، و با سرعت زیاد به سمت ساحل نزدیک می‌شوند. این امواج معمولا بر اثر زمین لرزه‌های بزرگ در کف دریا یا مناطق نزدیک به دریا، فوران آتشفشان، هر نوع انفجار زیر آب مثل انفجار اتمی، زمین لغزه، شکستن ناگهانی کوه‌های یخ بزرگ و فرو افتادنشان در آب، برخورد شهاب سنگ و هر اختلالی در بالای یا زیر سطح آب ایجاد می‌شوند. تفاوت عمده این نوع امواج با امواج معمولی در این است که امواج معمولی و طوفان‌های دریایی در سطح آب ایجاد می‌شوند، اما سونامی بدنه آب را جابجا می‌کند، یعنی موج تنها در سطح جریان ندارد بلکه در اعماق دریا یا محیط آبی، توده عظیمی از آب در یک جریان بزرگ و با سرعت زیاد به سوی ساحل به راه می‌افتد. این امواج معمولا در وسط اقیانوس یا دریا ارتفاع چندانی ندارند. حتی گاهی پیش آمده که از زیر کشتی‌ها و قایق‌ها بزرگ در وسط اقیانوس عبور کرده‌اند و سرنشینان قایق متوجه عبور آن نشده یا نفهمیده‌اند که چه حجم عظیمی از آب در حال جابجایی است. اما این امواج هرچه به ساحل نزدیک‌تر می‌شوند، به دلیل کاهش عمق آب از سرعتشان کاسته شده و ارتفاع بیشتری پیدا می‌کنند. در حقیقت حجمی از آب در زیر سطح در جریان بود کم کم روی هم انباشه شده و ارتفاع پیدا می‌کند. معمولا اگر امواج سونامی بر اثر پدیده‌ها ناگهانی ایجاد شده باشند، شامل چند موج پی‌در‌پی هستند که یکی از آن‌ها به طرز چشم‌گیری از بقیه بزرگتر و مرتفع‌تر دیده خواهد شد. اما در مورد امواجی که در جنوب ایران به ساحل حمله کردند این ویژگی دیده نمی‌شود. علاوه بر این در نزدیکی زمان بروز حادثه هیچ یک از عوامل ایجاد کننده سونامی در آن منطقه بروز نکرده بودند. بنا براین فرض سونامی در مورد حادثه استان بوشهر مردود به نظر می‌رسد.
شانس سونامی در ایران
هر چند به نظر می‌رسد، حادثه روز گذشته استان بوشهر سونامی نبوده است، اما شاید ذکر این نکته جالب باشد که در جنوب ایران خطر سونامی بر اثر زلزله که رایج‌ترین دلیل بروز سونامی است وجود دارد، اما در خط ساحلی استان بوشهر. در واقع آنچه پتانسیل زمین لرزه بزرگ و بروز سونامی در منطقه را ایجاد می‌کند، زون فرورانش مَکُران است. این ناحیه در واقع تنها جایی در ایران است که پوسته اقیانوسی به زیر پوسته قاره‌ای فرو می‌رود. مکران ناحیه بین سراسر خط ساحلی دریای عمان تا جازموریان است. در منطقه بلوچستان هم به این ناحیه در زبان محلی مکران گفته می‌شود. اینجا جایی است که پوسته اقیانوس هند بر اثر فشار به زیر پوسته فلات ایران می‌لغزد. معمولا این نواحی فرو رانشی مستعد ایجاد زمین لرزه‌های بزرگ در کف دریا و اقیانوس هستند، همچنان که در مورد زمین لرزه و سونامی فوکوشیما در ژاپن شاهد آن بودیم. آن زمین لرزه هم بر اثر شکست زون فرورانش در اقیانوس آرام ایجاد و باعث بروز زمین لرزه و سونامی ویرانگری شد که حادثه نیروگاه اتمی فوکوشیما را رقم زد. مطالعات لرزه‌شناسی نشان می‌دهند، زون فرورانش مکران مستعد ایجاد زمین لرزه‌های بزرگ در منطقه است که به صورت بالقوه می‌توانند، باعث سونامی باشند.
زون فرو رانش مکران
اما پیچش بین دریای عمان و خلیج فارس در ناحیه تنگه هرمز باعث شکست امواج شده و خطری خطوط ساحلی خلیج فارس را تهدید نخواهد کرد. این مسئله یکی از دلایل انتخاب بوشهر به عنوان محل ساخت نیروگاه اتمی در ایران بوده است. اما اگر نمی‌توان روی امواج روز گذشته مناطق جنوبی کشور نام سونامی نهاد، این امواج چه بودند؟
پدیده‌ای به نام سیش؟
این روزها علاوه بر نام سونامی، اسم دیگری هم در توضیح پدیده خسارت بار جنوب کشور شنیده می‌شود. سیش نام پدیده‌ای است که از زبان رییس سازمان مدیریت بحران کشور و همچنین رئیس مرکز اقیانوس‌شناسی خلیج فارس بوشهر در توضیح رخداد جنوب کشور شنیده شد. این پدیده نخستین بار توسط « فانوکویس آلفونسه کورل» آب‌شناس سویسی در سال 1890 توضیح داده شد. سیش در حقیقت نوعی موج ایستا است که توسط فراز و فرود‌های یکسان و مداوم شناخته می‌شود. نکته کلیدی در رخداد این پدیده این است، که سیش در محیط‌هایی رخ می‌دهد که تا حد بسته باشند. دریاچه‌ها، استخرها، ذخیره سد‌ها و دریاهای نسبتا محصور و کوچک مستعد بروز پدیده سیش هستند. امواج سیش طول موج‌های بسیار بلندی دارند و سرنشینان قایق‌های روی سطح آب معمولا متوجه شکل گیری این پدیده نمی‌شوند. سیش در واقع بر اثر ایجاد روزنانس یا تشدید در آب بر اثر عوامل مختلف ایجاد می‌شود. این عوامل بیشتر عوامل هواشناسی مثل باد و تغییر در فشار جو هستند. این پدیده معمولا در دریاهای کوچک مثل دریای آدریاتیک و یا بالتیک شکل می‌گیرند. اما شرط شناسایی این امواج حضور امواج ایستا هستند که می‌توانید در وویدئوی زیر شکل‌گیری آن‌ها در محیط آزمایشگاه را ببینید. همان‌طور که در ویدئوی دیدید، پدیده سیش در حقیق نوسان مداوم و طولانی آب به شکل امواج ایستا است. شکل گیری این پدیده در خلیج فارس دیده و گزارش نشده و اثبات آن نیازمند بررسی تصاویر ماهواره‌ای و مدل‌سازی دقیق جهت انطباق با مدل امواج ایستا است. نکته قابل توجه دیگر در باره پدیده سیش این است که هرچه محیط و ارتفاع امواج بلندتر باشند، همچنان که در جنوب ایران بودند، دوره زمانی رسیدن امواج به ساحل طولانی‌تر خواهد بود. اماهمچنان که در ویدئوی زیر می‌بینید، امواج با سرعت بسیار زیاد و پی در پی به ساحل می‌رسند و ارتفاع نسبتا زیادی هم دارند. این ویژگی امواج جنوب کشور در تضاد اساسی با یکی از خصوصیات بارز پدیده سیش است که دوره تناوب طولانی‌تری دارد.
امواج باد، خیزاب یا انفجار هوا؟
امواج باد به شکل معمول در جنوب کشورمان بروز می‌کنند. اما این بار این امواج شکل و شمایل متفاوتی داشتند و بلندتر از دفعات قبل بودند. دو پدیده رایج و شناخته شده می‌توانند عامل بروز رخدادی باشند که در جنوب کشور مشاهده شدند. یکی از این پدیده‌ها خیزاب است. خیزاب معمولا در مناطق گرم و حارهای و در طی بروز طوفان‌های حارهای مثل سایکلون‌ها مشاهده می‌شود. دلیل بروز خیزاب کاهش فشار جو و وزش همزمان بادهای بسیار تند است. این پدیده در کاهش فشار ناشی از طوفان‌های چرخنده مثل سایکلون و هاریکان‌ها دیده می‌شود که با ایجاد جریان معکوس به سمت بالا کاهش چشمگیر فشار جو را باعث می‌شوند. این کاهش و جریان رو به بالا به قدری شدید است که گاهی اشیاء بزرگ و درخت‌ها را هم از روی زمین بلند می‌کند. با این حال وجود جریان کم فشار احتمال بروز پدیده خیز آب را رد نمی‌کند.
شکل گیری پدیده Microburst
اما گزینه محتمل در باره طوفان خسارت‌بار جنوب کشور انفجار کوچک مقیاس هوا یا Micro burst است. این پدیده معمولا در همبستگی با ابرهای کولونیمبوس است که در بارش‌های جنوب کشور مشاهده شدند. در این پدیده جریان شدید و ناگهانی هوا بر سمت زمین شکل می‌گیرد و باعث بالارفتن ناگهانی و موضعی فشار و سرعت باد می‌شود. انفجار های هوایی در هر جایی می‌تواند رخ دهد و اگر روی زمین باشد می‌تواند باعث خم شدن و شکست درختان و آسیب به مزارع شده و در روی آب باعث شکل گیری امواج بلند و سریع و پی در پی در مدت زمانی کوتاه می‌شوند. از آن‌جای که این ویژگی‌ها در جنوب کشور وجود داشتند، گزینه محتمل برای طوفان و امواج سهمگین جنوب کشور همین پدیده Microburst است. با این حال بررسی و فهم دقیق و قطعی پدیده‌ای که در جنوب کشور باعث خسارت و متاسفانه مرگ هموطانمان شد، نیازمند بررسی‌های دقیق علمی و کارشناسی و در مدت زمان کوتاه و نداشتن اطلاعات کافی نمی‌توان با قطعیت درباره آن اظهار نظر کرد.
علی رنجبران
No tags for this post.