نهنگ‌ها بزرگ‌ترین حیوانات زنده شناخته شده اقیانوس‌ها، پستاندارانی آبزی با بدنی تغییر شکل یافته و گونه های متفاوت هستند که تاکنون از جهات گوناگونی مورد توجه دانشمندان بالاخص رفتارشناسان و زیست شناسان قرار گرفته اند. نهنگ‌های اسپرم (Sperm Whale) ، در این میان شاید به نوعی گوی سبقت را از سایرین ربوده اند. این حیوانات بزرگ جثه آبزی یک ویژگی منحصربفرد دارند: دندان.
۱۸ الی ۲۶ عدد دندان مخروطی که در هر طرف آرواره پایین نهنگ اسپرم قرار گرفته، سبب شده تا این حیوان بزرگ جثه حدوداً ۱۶ متری نه تنها عنوان بزرگ‌ترین نهنگ بادندان (Odontoceti) بلکه در عین حال عنوان بزرگ‌ترین حیوان شکارچی بادندان کره زمین را نیز به خود اختصاص دهد. نهنگ‌های اسپرم شکارچیانی ماهر و پرقدرت هستند که با شیرجه های خارق العاده شان به اعماق سرد و تاریک اقیانوس‌ها نفوذ کرده و از ماهیان مرکب یا همان اسکوئیدها تغذیه میکنند. آن‌ها در عین حال علاقه وافری هم به ماهیان مرکب غول آسا یا سرپاوری غولها (Giant squid- Architeuthidae (دارند. این تنها ویژگی‌های فیزیولوژیکی نهنگ‌های اسپرم نیست که جای بحث فراوان دارد بلکه در واقع زندگی اجتماعی متنوع و باشکوه آن‌هاست که توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است. زندگی اجتماعی که از گروه های مختلف آغاز و به حمایت جدی اعضای گروه از یکدیگر منجر میشود. تازه ترین مطالعات حاکی از آن است که خانواده و روابط اجتماعی درست به همان اندازه که برای انسان‌ها مهم است برای نهنگ‌های اسپرم هم اهمیت دارد. میتوان اینطور گفت که زندگی اجتماعی نهنگ‌ها نقش حیاتی در موفقیت آن‌ها برای بقا دارد.
شناخت نهنگ‌های اسپرم
یک نهنگ اسپرم نر به طور متوسط ۱۶ متر طول و نزدیک به ۴۱.۰۰۰ کیلوگرم وزن دارد در حالیکه طول بدن یک نهنگ ماده اسپرم نزدیک به ۱۱ متر و وزن آن حدوداً ۱۴.۰۰۰ کیلوگرم است. اسپرماستی (Spermaceti) نام یک نوع موم روغنی خاص است که در فضاهای خالی و مجوف سر نهنگ اسپرم یافت میشود. این محصول فوق العاده گرانبها یکی از دلایل بهره‌برداری بی‌رویه از جمعیت نهنگ‌های اسپرم و رانده شدن آن‌ها به رده آسیبپذیر فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) است. یکی از ویژگی‌های منحصربفرد نهنگ‌های اسپرم داشتن پوستی است که درست شبیه آلو چین و چروک میخورد. اما چرا؟ برخی از دانشمندان علت این چینخوردگی‌ها را کاهش تاثیر نوسانات آبی بر بدن نهنگ‌ها عنوان کردهاند.
نهنگ‌های اسپرم نر اغلب زندگی مجردی را ترجیح میدهند در حالیکه یک خانواده عادی نهنگ اسپرم از ۷ عضو تشکیل میشود. اعضاء یک گروه که اغلب مشتمل بر نهنگ‌های ماده و فرزندان آن‌ها هستند، میتوانند تا سه نسل متوالی در کنار یکدیگر باقی بمانند. گروه های مختلف نهنگ‌های اسپرم گاهی برای یک مدت زمان کوتاه درهم می آمیزند و با یکدیگر معاشرت میکنند اما پس از مدتی هر گروه از سایرین جدا شده و به مسیر خود ادامه میدهد.
روابط حاکم بر اعضای گروه
دکتر شِین گِرو (Dr. Shane Gero) از دانشگاه آرهاوس دانمارک معتقد است که نهنگ‌های اسپرم ماده نهتنها به شکل باورنکردنی قادر به تشخیص اعضای خانواده شان از یکدیگر هستند بلکه حتی به نوعی از دانش یا علم موسوم به جامعه شناسی نیز بیبهره نیستند. دانش جامعه شناسی (Social knowledge) به بررسی رابطه میان اندیشه و زمینه اجتماعی و همچنین مطالعه تاثیر ایده های غالب بر جامعه میپردازد. این دانش بیش‌تر در مورد انسان‌ها شناخته شده اما دانشمندانی همچون دکتر گِرو می گویند که این آگاهی در میان نهنگ‌های اسپرم نیز وجود دارد: «نهنگ‌های اسپرم ماده نه تنها اعضای گروه و خانواده ها را از یکدیگر تشخیص میدهند بلکه در عین حال جامعه خود را هم میشناسند. آن‌ها میتوانند بعد از گذشت یک مدت زمان خیلی طولانی و یا حتی جدایی از اعضای خانوادهشان بار دیگر روابط حاکم بر جامعه و کنش و واکنش‌های تاریخی میان اعضای گروهشان را به خاطر بیاورند.»
نتایج مطالعات دکتر گرو و همکارانش که در مجله معتبر رفتارشناسی حیوانات به چاپ رسیده، بیانگر این واقعیت علمی است که نهنگ‌های اسپرم نیز درست همانند ما انسان‌ها گاه یکی از عمه زاده یا خاله زادههایشان یا حتی یکی از اعضای بزرگ‌تر خانواده را به سایرین ترجیح میدهند. نویسندگان این مقاله همچنین یادآور میشوند که ترجیحات خانوادگی میتواند برای سال‌ها میان دو عضو یک خانواده نهنگ‌های اسپرم برقرار باشد یعنی یک عضو خانواده میتواند سال‌ها یک عضو را به سایر اعضاء ترجیح دهد. این بدان معناست که به احتمال قریب به یقین نهنگ‌های اسپرم این توانایی را هم دارند که علیرغم سال‌ها جدایی از جامعه شان باز هم خویشاوندان و دوستانشان را به یاد بیاورند. در حقیقت نهنگ‌های اسپرم بالغ نه تنها از سایر اعضاء گروهشان حمایت میکنند بلکه آن‌ها را هم میشناسند و هم رفتارهایشان را به خاطر می آورند.
طولانی مدت ترین تحقیقات بر روی نهنگ‌های اسپرم
دکتر گرو و همکارانش برای مدت ده سال متوالی، فعالیت بیست خانواده مختلف از نهنگ‌های اسپرم را در خارج از سواحل جزایر کارائیب دنبال کردند. این پروژه تحقیقاتی که در مجموع حاصل ۳.۵۰۰ ساعت دیده بانی مستمر است، نشان میدهد که روابط خانوادگی نهنگ‌های اسپرم به طرز شگفت آوری به ما انسان‌ها شبیه است.
دکتر گرو شیوه ردیابی نهنگ‌ها را بدین شکل تشریح میکند: «پژوهشگران دست اندرکار این پروژه هر بار که نهنگ‌ها برای غذا به آب شیرجه می زدند، از آن‌ها عکس میگرفتند. آنچه که بیش‌تر از همه بدان توجه شد، این بود که دقیقاً کدام نهنگ‌ها بیش‌تر از سایرین با یکدیگر وقت میگذرانند. تشخیص نهنگ‌های اسپرم از یکدیگر کار به نسبت راحتی است یعنی میتوان از روی تفاوت علائم و نشانه های دم، آن‌ها را از یکدیگر تمییز داد. ما نیز در این پروژه بر همین اساس عمل کردیم یعنی در هر بار شیرجه زدن، اعضاء گروه را به دقت زیرنظر گرفتیم. کار ما در شب نیز ادامه داشت، برای این کار از طریق پژواک یابی نهنگ‌ها را دنبال میکردیم. نهنگ‌های اسپرم توانایی خارق العادهای در استفاده از سیستم‌های سونار (ردیابی از طریق پژواک‌های صوتی) دارند. این نوع صداهای خاص که معمولاً برای شکار تولید میشود، حتی از ۱ کیلومتر دورتر هم در زیر دریا قابل ردیابی است. این نخستین بار است که یک تیم تحقیقاتی برای مدتی چنین طولانی، وضعیت زیستی و ترجیحات اجتماعی را در یک گونه خاص از نهنگ‌ها مورد بررسی قرار میدهد لذا در حال حاضر ما تصویری روشن از روابط اجتماعی نهنگ‌های اسپرم در اختیار داریم. تصور کنید که عده ای شما را روزها زیرنظر بگیرند یا از تک تک لحظات و کارهایی که میکنید، عکس گرفته شود، اینکه با چه کسی وقت میگذرانید، چه کار میکنید و … بدیهی است که در پایان یک هفته میتوان نکات جالبی را از زندگی شما و اعضای خانواده تان فهمید و این دقیقاً کاری بود که ما انجام دادیم.»
گزارش: فرناز حیدری / کارشناس ارشد مهندسی محیطزیست
منابع: iucnredlist / bbc
No tags for this post.