مروری بر ویرانگری‌های بزرگی که فوران مهم‌ترین آتشفشان‌های فعال جهان به‌بار آورد

هفته نخست آذر ۱۳۹۴، آتشفشان کوه مراپی در اندونزی فوران کرد و در بازه‌ای ۱۰ روزه، ۳۸ نفر در اثر این فوران جانشان را از دست دادند. آتشفشان اِتنا (Etna) در جزیره سیسیل ایتالیا هم در ۳ دسامبر ۲۰۱۵ (۱۲ آذر ۱۳۹۴) یکی از بزرگ‌ترین فوران‌هایش را در دو سال اخیر به خود دید. کوه موموتومبو (Momotombo) در نیکاراگوئه هم برای اولین‌بار پس‌از ۱۱۰ سال در دسامبر ۲۰۱۵ فوران کرد. کوه‌های کریشیما در جزیره کیوشوی ژاپن، سینابونگ در سوماترای اندونزی، رینجانی در جزیره لومبوک اندونزی، برومو در جاوه اندونزی، کولیما در مکزیک و فوئگو در گواتِمالا نیز ۱۶ دسامبر ۲۰۱۵ (۲۵ آذر ۱۳۹۴) پرتابش گدازه‌ای داشتند.

در اینجا این سوال مطرح می‌شود که آیا افزایش شدت فعالیت‌ آتشفشان‌ها در نقاط مختلف زمین خبر از حادثه‌ای دلخراش در کره خاکی ما می‌دهند؟ اساسا علت این افزایش چیست؟ به‌خصوص‌که نباید فراموش کرد حدود هزارو۵۰۰ آتشفشان فعال در سیاره زمین وجود دارند که هر لحظه ممکن است فوران کنند و همچنین حدود ۸۰۰ میلیون نفر در شعاع یکصد کیلومتری از این بمب‌های ساعتی سکونت دارند.

نشان حیات سیاره زمین

آنتونیو پیِرسانتی (Antonio Piersanti)، مدیر مرکز ژئوفیزیک و تکتونیک ‌لرزه‌ای موسسه ملی ژئوفیزیک و آتشفشان‌شناسی ایتالیا (INGV)، در گفت‌و گو با دانشمند در این‌باره توضیح می‌دهد: «در آنچه درحال وقوع است هیچ مسئله ناهنجاری وجود ندارد. فعالیت آتشفشانی و فعالیت لرزه‌ای، نتایجِ سطحیِ جریان‌های همرفتی به‌شمار می‌روند که درون زمین رخ می‌دهند و پایه و اساس اشتقاق قاره‌ها هستند. همه‌روزه در سیاره ما صدها زلزله ثبت می‌شوند که بیشتر آنها را مردم احساس نمی‌کنند و احتمالا چند فوران آتشفشانی نیز رخ می‌دهند. تمام این رخدادها نشان از حیات سیاره زمین دارند. بدون همرفت درونی که در سطح و ازطریق زمین‌لرزه‌ها و آتشفشان‌ها نمود می‌یابد، چرخه کربنی زمین متفاوت می‌شود و احتمالا دیگر وضعیت اقلیمی پایدار کنونی را که امکان وجود حیات را فراهم می‌کند نخواهیم داشت. بنابراین، هیچ‌یک از فعالیت‌های اخیر را نباید زنگ خطر در نظر گرفت.»

خاکسترهای وزوویوس بر سر مردمان شهر پُمپی

حتی اگر فوران‌های آتشفشانی را پدیده‌های طبیعی زمین در نظر بگیریم، نمی‌توان فجایعی که در اثر این پدیده‌ها در تاریخ بشر رخ داده‌اند از یاد برد. هرچند مهم‌ترین مقصر وقوع چنین نابودی‌هایی بیشتر از طبیعت، خود انسان است که بدون اندیشیدن تدابیر لازم، سکونت در نزدیکی آتشفشان‌های فعال را انتخاب می‌کند.

شاید یکی از قدیمی‌ترین و به‌ویژه معروف‌ترین ویرانی‌های ثبت‌شده مرتبط با فعالیت‌های آتشفشانی، فوران آتشفشان وزوویوس در ۷۹ پس‌ازمیلاد باشد. این فوران، ریخت‌شناسی آتشفشان را دگرگون و دو شهر پُمپی (Pompeii) و اِستبیا را زیر لایه‌های خاکستر مدفون کرد. هرچند تاریخ دقیق این فوران مشخص نیست، برپایه ارزیابی‌های باستان‌شناختی و تاریخی احتمالا در ۲۴ اکتبر سال ۷۹ پس‌ازمیلاد رخ داده‌ است. بنابر تخمین‌های فردی به نام پلینی کهتر (Pliny the Younger) که در زمان وقوع حادثه شاهد ماجرا بوده‌، ارتفاع توده گاز فوران‌شده بر پایه واحدهای اندازه‌گیری امروزی، به ۲۶ کیلومتر رسیده‌ است.

ترکیب شیمیایی موادی که در اثر این فوران به بیرون پراکنده شدند با گدازه‌ فوران‌هایی که در دوره زمانی ۱۶۳۱ تا ۱۹۴۴ از این آتشفشان خارج شدند فرق داشته‌ است؛ ماگمای خارج‌شده در فوران تاریخی وزوویوس غنی‌از سیلیس و سدیم و پتاسیم با مقدار کمی کلیسم و منیزیم بوده‌ است. به‌گفته کارشناسان، این تفاوت فقط ممکن است به‌این‌دلیل باشد که ماگما حداقل حدود ۷۰۰ سال در عمق چندکیلومتری در اتاق ماگمایی آتشفشان بماند و دمایش به حدود ۸۵۰ درجه سانتیگراد کاهش یابد.

وزوویوس آتشفشانی انفجاری است که از ۱۳۲۳/۱۹۴۴ تاکنون در وضعیت خفتگی قرار دارد. این آتشفشان در جنوب‌شرقی شهر ناپل و بر کرانه خلیج ناپل قرار دارد. براساس آخرین ارزیابی‌ها در سال ۱۳۸۹/۲۰۱۰ ارتفاع این کوه هزارو۲۸۱ متر و کاسه آتشفشانی آن به قطر حدود ۴ کیلومتر است. شهر پُمپی در زمان وقوع این فوران تاریخی، حدود ۶۴ کیلومتر وسعت داشت و جمعیتش به حدود ۲۰ هزار نفر می‌رسید که تقریبا بیشتر آنها زیر خاکسترهای جریان‌های آذرآواری مدفون شدند.

«جریان آذرآواری»، جریانی از گاز داغ و سنگ با دمایی حدود هزار درجه سانتیگراد است که با سرعت نزدیک به ۷۰۰ کیلومتر در ساعت از آتشفشان به بیرون رانده می‌شود و به‌سمت پایین کوه حرکت می‌کند.

پیِرسانتی، مدیر مرکز ژئوفیزیک و تکتونیک ‌لرزه‌ای INGV، درباره موقعیت فعلی وزوویوس به دانشمند توضیح می‌دهد: «وضعیت وزوویوس تقریبا آرام است. باوجوداین، به‌عنوان آتشفشانی فعال (حتی در فاز خفتگی)، فعالیتش در سطح ساختاری هرگز متوقف نمی‌شود؛ اما درحال حاضر، هیچ نشانه قابل‌توجهی که به‌منزله از سرگیری فعالیت فورانی باشد وجود ندارد و از ۴ سطح هشداری که از سوی ستاد حوادث غیرمترقبه تعریف شده و شامل رنگ‌های سبز و زرد و نارنجی و قرمز است، وزوویوس فعلا در مرحله سبز قرار دارد.»

پیرسانتی ادامه می‌دهد: «در همان نواحی اطراف وزوویوس، کوه دیگری با نام فِلِگری (Flegrei) وجود دارد که ساختار آتشفشانی خطرناک‌تری از وزوویو دارد و فوران‌هایش بالقوه ویرانگر است. خوش‌بختانه، این فوران‌ها بسیار نادرند و از دوره باستان تاکنون هیچ فوران قابل‌ملاحظه‌ای نداشته است‌. به‌‌هرروی، برخلاف وزوویوس، وضعیت فعلی فلگری، خفتگی کامل نیست و در سال ۱۳۹۴/۲۰۱۵ فعالیت لرزه‌ای قابل توجه و تغییر شکل زمین در مناطق اطراف آن ثبت شده ‌است که با فعالیت ماگمایی درون این آتشفشان زیر فضای شهری ناپل مرتبط است. این ماگما احتمالا تا عمق ۳ کیلومتری بالا آمده و دریاچه زیرزمینی کوچکی با شعاع ۲ تا ۳ کیلومتری ساخته و زمین را حدود ۱۰ سانتی‌متر بالا آورده است.»

به‌گفته پیرسانتی، هرچند این به‌معنی فوران قریب‌الوقوع نیست و حتی بسیار محتمل است که ماگما در دریاچه زیرزمینی به‌سرعت و بدون بروز حوادث بیرونی سرد شود، به‌هرحال، سطح هشدار برای فلگری (Flegrei) از سبز به زرد رسیده ‌است.

دو ویرانگری آتشفشانی در قرن نوزدهم

در تاریخ ۱۰ آوریل ۱۸۱۵ میلادی فوران کوه تامبورا (Mount Tambora) در جزیره سومباوای اندونزی به یکی از سهمگین‌ترین فوران‌های ثبت‌شده در تاریخ تبدیل و به‌عنوان حادثه VEI-۷ (شاخص شدت انفجار آتشفشانی-۷) طبقه‌بندی شد. صدای انفجار گذاره تا فاصله ۲هزارو۶۰۰ کیلومتری به‌گوش می‌رسید و کوه به‌مدت ۲ روز پس‌از حادثه حتی از فاصله ۶۰ کیلومتری نیز سیاه دیده‌ می‌شد. جریان آذرآواری ۲۰ کیلومتر گسترش یافت و به‌سبب این فوران، امواج سونامی با ارتفاع بیش‌از ۴ متر به جزایر اندونزی هجوم آورد. این سانحه که در پی سه‌سال‌و‌شش‌ماه افزایش نشر بخار و فورانِ سطحِ آبِ اشباع رخ داد، نتیجه دوره کوتاهی از تغییرات اقلیمی مهم بود که به دگرگونی‌های آب‌وهوایی گوناگونی منجر شد. بسیاری از فوران‌هایی که در این دوره به‌وقوع پیوستند از دوره ابتدایی عصر سنگ به‌وجود نیامده بودند. هرچند به باور بسیاری از دانشمندان بین تغییرات اقلیمی و حادثه تامبورا ارتباطی وجود دارد، تاکنون درک کاملی از فرآیندهای درگیر در بروز این رویداد ارائه نشده‌ است. این رویداد، دمای جهانی را به‌شدت کاهش داد، تاجایی‌که حتی به اعتقاد برخی کارشناسان سرمای جهانی سال ۱۸۱۶ که به «سال بی‌تابستان» مشهور شده ناشی‌از این فوران بوده ‌است. ارزیابی‌های مختلفی درخصوص آمار کشته‌شدگان این واقعه وجود دارد و مجموع قربانیان فوران و سونامی بعد از آن را بین ۱۰هزار تا ۱۰۰هزار نفر اعلام می‌کنند.

فوران مهم دیگری که در قرن نوزدهم ثبت شد در تاریخ ۲۶ اوت ۱۸۸۳ در کوه کراکاتوآ (Krakatoa) در اندونزی رخ داد. در اثر این فوران و فروپاشی دو سوم کوه، بخش وسیعی از این جزیره نابود شد و زلزله‌های ناشی‌از آن تا چندماه ادامه داشت. این رویداد را یکی از مرگبارترین و ویران‌گرترین سوانح آتشفشانی تاریخ می‌دانند. تعداد قربانیان فوران و سونامی ناشی‌از آن، دست‌کم حدود ۳۶هزارو۵۰۰ نفر بود و تاثیرات جانبی چشمگیری در سراسر جهان برجای گذاشت.

درمورد زلزله‌ها باید گفت علاوه‌بر تغییراتی که در سطح زمین پدید می‌آورند، ساختار کلی زمین را هم دستخوش تحول می‌کنند. برای نمونه، در مارس ۲۰۱۱ (اسفند ۱۳۸۹) اندازه‌گیری‌های گروه آنتونیو پیرسانتی نشان داد که در اثر زمین‌لرزه‌ای که ژاپن را لرزاند محور چرخش زمین حدود ۱۰ سانتیمتر جابه‌جا شد. حال این سوال مطرح می‌شود که آیا آتشفشان‌ها هم می‌توانند اتفاق مشابهی را رقم بزنند؟

پیرسانتی بااشاره به اینکه اساسا آتشفشان‌ها قادر به تغییر محور چرخش زمین نیستند، توضیح می‌دهد: «حتی اگر هم آتشفشان‌ و هم زمین‌لرزه‌ هر دو در اثر پدیده عمومی یکسانی (جریان همرفتی درون زمین) به‌وجود بیایند، خصیصه‌های بسیار متفاوتی از هم دارند. فوران‌های آتشفشانی به‌طور کلی قادر نیستند موجب بروز تغییراتی در گشتاور لَختی سیاره و در نتیجه جابه‌جایی محور چرخش شوند. البته همیشه استثنائاتی ممکن است در کار باشد. برای مثال، فوران آتشفشان‌های تامبورا در ۱۸۱۵ و کراکاتوآ در ۱۸۸۳ احتمالا روی محور چرخش زمین هم اثر گذاشته‌اند. هرچند درحال حاضر داده‌ها یا شبیه‌سازی‌های قابل اعتمادی در این‌خصوص وجود ندارد.»

حادثه وزوویوس؛ نسخه معاصر

در حفاری‌های باستان‌شناختی شهر پُمپی اجسادی از انسان‌ و حیوان به‌‌دست آمده ‌است که در اثر فوران خاکستر به‌صورت مجسمه‌های سنگی درآمده‌اند. شاید قبول چگونگی وقوع این حادثه برای بسیاری از مردم دشوار باشد، اما با ذکر یک نمونه عینی معاصر، می‌توان به درک بهتر آن کمک کرد. این نمونه امروزی، اواخر اکتبر و اوایل نوامبر ۲۰۱۰ (مهر و آبان ۱۳۸۹) در فوران کوه مراپی ثبت شد که در اثرش جریان‌های آذرآواری و گدازه‌ای، خاکستر و گِل‌رود (Lahar) تولید شد. به‌علاوه، دی‌اسید گوگرد، گاز بی‌رنگی که هم به سلامت انسان و هم به اقلیم زمین آسیب می‌زند هم از این آتشفشان خارج شد.

 فوران کوه مراپی در اکتبر و نوامبر ۲۰۱۰، نمونه‌ای مهم از مصیبتی است که باوجود پیشرفت‌های علمی قرن ۲۱ وقوع آن عجیب به‌نظر می‌رسد. پیِرسانتی در این‌باره می‌گوید: «متاسفانه دلیل اصلی این مسئله، گرایش ذاتیِ انسان به نادیده‌گرفتن یا کم‌ارزش‌دانستن خطرات مرتبط با پدیده‌های نادری است که در دوره حیات هر انسانی به‌‌ندرت رخ می‌دهند؛ همانند زلزله‌های شدید و فوران‌های آتشفشانی

بر اساس اطلاعات مندرج در وب‌گاه رصدخانه زمین ناسا (Earth Observatory)، ۹ نوامبر ۲۰۱۰ (۱۸ آبان ۱۳۸۹) مرکز مشورتی خاکستر آتشفشانی (VAAC) در داروین استرالیا، شکل‌گیری یک توده دی‌اکسید گوگرد را بر فراز اقیانوس هند بین ۱۲هزار تا ۱۵هزار متر در «وردسپهر زبرین» (تروپوسفر فوقانی، upper troposphere) گزارش داد. تجمع این گاز نه فقط الگوهای آب‌وهوایی را تغییر می‌دهد، بلکه ممکن است چشم و پوست و دستگاه تنفسی انسان را به‌خطر بیندازد. ازسوی دیگر، دی‌اکسید گوگرد واکنش‌هایی شیمیایی به‌راه می‌اندازد که ممکن است به‌شدت روی محیط‌زیست تاثیرات مخربی به‌بار بیاورد. برای مثال، این گاز در واکنش با بخار آب، یون‌های سولفات درست می‌کند و این یون، ماده اولیه برای تولید اسید سولفوریک است که به‌صورت باران‌های اسیدی می‌بارد.

فوران آتشفشان مراپی تا ۳۰ نوامبر ۲۰۱۰ (۹ آذر ۱۳۸۹) ادامه یافت. این سانحه سبب شد که بیش‌از ۳۵۰هزار نفر، منطقه را تخلیه کنند. باوجوداین، ۳۵۳ نفر درمدت فوران در اثر جاری‌شدن آذرآوار و خاکستر و گدازه جانشان را از دست دادند. تصاویری که از قربانیان منتشر شد شباهت بسیاری به اجساد یافت‌شده در شهر باستانی پمپی داشت.

این، نمونه‌ای مهم از مصیبتی است که باوجود پیشرفت‌های علمی قرن ۲۱ وقوع آن عجیب به‌نظر می‌رسد. پیِرسانتی در این‌باره می‌گوید: «متاسفانه دلیل اصلی این مسئله، گرایش ذاتیِ انسان به نادیده‌گرفتن یا کم‌ارزش‌دانستن خطرات مرتبط با پدیده‌های نادری است که در دوره حیات هر انسانی به‌‌ندرت رخ می‌دهند؛ همانند زلزله‌های شدید و فوران‌های آتشفشانی. اغلب در نواحی آتشفشانی، در مناطقی بسیار نزدیک به دهانه، همان‌طورکه در اندونزی برای مراپی و همچنین در ایتالیا برای وزوویوس رخ داد، به‌اشتباه ساخت‌وساز می‌شود. درمورد مراپی، حتی باوجود آنکه دانشمندان روزهای پیش‌از فوران، هشدارهای لازم را اعلام کرده ‌بودند به این هشدارها اهمیت چندانی داده نشد. دانشمندان جادوگر نیستند و فقط می‌توانند با اعتماد آماری، پیش‌بینی کنند، اما نمی‌توانند بگویند: فردا حتما فوران خواهیم داشت. بلکه فقط می‌توانند به این جمله بسنده کنند که ممکن یا محتمل است که در روزهای آینده فورانی وجود داشته باشد؛ اما متاسفانه جامعه مدنی تمایل دارد که پیغام‌های متحمل را کم‌ارزش تلقی کند.»

پیرسانتی در پایان، به این سوال که بهترین گزینه برای اجتناب از عواقب ناخوشایند ناشی از پدیده‌ طبیعی فوران آتشفشان چیست، می‌گوید: «کارهایی را که پیش‌تر گفتم انجام ندهند. در مناطق با خطر بالا، زندگی و ساخت‌و‌ساز نکنند و موقعیت‌های احتمالی بحران را مدیریت کنند.»

No tags for this post.