در خانه‌ای تاریخی در قلب بیرجند، موزه عروسک‌های خراسان جنوبی، روایتی از فرهنگ و سنت‌های دیرین منطقه را به نمایش می‌گذارد. این موزه، که به دست توانمند زنان روستایی ساخته شده، نمادی است از پیوند هنرهای دستی با زندگی روزمره و معیشت محلی. آمنه سیاری، مدیر این مجموعه، از مسیری پر از چالش‌های اقتصادی و اجتماعی و نیز از تلاش‌های خود و تیمش برای احیای عروسک‌های سنتی و تبدیل آنها به منبع درآمد و هویت برای جامعه می‌گوید. در اینجا، بازدیدکنندگان تنها شاهد عروسک‌های ساده نیستند؛ بلکه با داستان‌هایی روبه‌رو می‌شوند که درون هر عروسک نهفته است و روح فرهنگ خراسان جنوبی را به نسل‌های بعد منتقل می‌کند.
احیای عروسک‌های سنتی در پروژه «ترسیم کربن»؛ پیوند هنرهای دستی با زندگی روستایی
آلما توکل: آمنه سیاری، مدیر موزه عروسک خراسان جنوبی، ما را به عمق تاریخ و هنرهای دستی این منطقه می‌برد. او با اشاره به پروژه موفق “ترسیم کربن” که با حمایت سازمان ملل و سازمان جنگل‌ها در دشت حسین‌آباد قاین آغاز شد، به تأثیرات مثبت این پروژه بر حفظ و احیای اراضی تخریب‌یافته و تقویت سرمایه انسانی و اقتصادی جوامع روستایی پرداخته است. او توضیح می‌دهد که چگونه این پروژه باعث ایجاد اشتغال و بهبود معیشت روستاییان شد و در کنار آن، هنرهای صنایع دستی منطقه نیز رونق گرفت.
سیاری در این خصوص به خبرگزاری سینا می‌گوید: «خانم افسانه ثانی، از مشاوران ما در این طرح، نقش مهمی در احیای هنرهای صنایع دستی داشت. با کمک او و دیگر اعضای تیم، توانستیم عروسک‌های سنتی که یادآور عروسک‌های گذشته‌اند را به روستاها معرفی کنیم. در سال ۹۲، طی جشنواره‌ای به جامعه روستایی فراخوان دادیم تا عروسک‌های قدیمی را بازآفرینی کنند؛ عروسک‌هایی که زمانی مادران و مادربزرگان برای فرزندانشان می‌ساختند. از این روستای تاجمیر بود که اولین عروسک با صورت دکمه‌ای احیا شد.»
شکل‌گیری موزه عروسک: از طرح تا تأسیس رسمی
به گفته سیاری، طرح تأسیس موزه عروسک از سال ۹۷ با ارائه به وزارت میراث فرهنگی شکل گرفت. پس از ارزیابی‌ها و حمایت‌های مختلف، موزه در خانه تاریخی فروتنی در قلب بافت قدیمی شهر بیرجند مستقر شد و رسماً به فعالیت پرداخت. این موزه به عنوان نمایشگاهی دائمی، میزبان گردشگران و علاقمندان به فرهنگ و تاریخ منطقه است و تلاش دارد که فرهنگ نسل گذشته را به نسل امروز منتقل کند.
بیشتر بخوانید:
چگونه موزه عروسک کاشان به رونق بازار صنایع دستی کمک می‌کند؟
عروسکخانه هورشید، گنجینه‌ای به وسعت نصف جهان!
عروسک‌ها سفیران خاموش فرهنگ و هنر بومی
در موزه‌های تهران کودکی را ورق بزنید!
سیاری اشاره می‌کند که این خانه تاریخی که به عنوان محل موزه استفاده می‌شود، با همکاری اداره کل میراث فرهنگی استان و بدون هزینه در اختیار آنها قرار گرفته است. او این را نوعی حمایت مالی از سوی مسئولان استان می‌داند و از اینکه موزه در قالب یک تعاونی روستایی فعالیت می‌کند نیز رضایت دارد، چرا که نگاه مثبت دولت به تعاونی‌ها باعث شده است که بخش‌هایی از هزینه‌ها جبران شود.
نقش اقتصادی موزه و عروسک‌های سنتی
سیاری درباره تأثیر اقتصادی موزه و عروسک‌ها می‌گوید: «برای حفظ پایداری موزه، ما ناچاریم که چرخ اقتصادی آن بچرخد. بیش از ۶۰ زن از روستاهای تاجمیر و مناطق اطراف در حال ساخت عروسک‌های محلی هستند. این عروسک‌ها نه تنها به روستاییان کمک می‌کند تا درآمد کسب کنند، بلکه به موزه هم کمک می‌کند تا با فروش آنها، به خودکفایی برسد.»
او تأکید می‌کند که موزه‌های خصوصی در مقایسه با موزه‌های دولتی با چالش‌های مالی بیشتری مواجه هستند، اما در عین حال، همین فشار اقتصادی باعث شده تا فعالیت‌های آنها نوآورانه‌تر و مشارکت‌پذیرتر باشد.
تاثیر فرهنگی و تربیتی موزه بر مخاطبان کوچک‌تر
به باور سیاری، یکی از رسالت‌های موزه عروسک‌های خراسان جنوبی، ایجاد ارتباط بین نسل جدید و گذشته است. او می‌گوید: «ما تمرکز زیادی روی کودکان و نوجوانان داریم؛ از مدارس و مهدکودک‌ها گرفته تا دانشگاه‌ها، همه به این موزه می‌آیند تا درس‌هایی درباره فرهنگ و هنر قدیم بیاموزند. یکی از اهداف ما این است که کودکان با عروسک‌های سنتی آشنا شوند و به نوعی ارتباط احساسی با این آثار برقرار کنند.»
او با اشاره به اینکه عروسک‌های موزه برای کودکان جذاب هستند، می‌گوید: «متأسفانه بسیاری از والدین از جذابیت عروسک‌های سنتی غافل هستند و واکنش‌های منفی از خود نشان می‌دهند. ما تلاش می‌کنیم از طریق آموزش و برگزاری کلاس‌های داستان‌نویسی، نقاشی و حتی بازی‌هایی که در موزه طراحی شده‌اند، این نگاه‌ها را تغییر دهیم و کودکان و خانواده‌هایشان را به فرهنگ گذشته نزدیک‌تر کنیم.»
چالش‌های پیش‌رو و نقش رسانه‌ها
سیاری بر این باور است که رسانه‌ها و برنامه‌های آموزشی نقش مهمی در شکل‌گیری ذهنیت جامعه درباره ارزش عروسک‌های سنتی دارند. او توضیح می‌دهد که این ارزش‌ها از طریق برنامه‌های تلویزیونی، انیمیشن و فعالیت‌های فرهنگی به مخاطبان منتقل می‌شود و به والدین هم این فرصت را می‌دهد که فرزندانشان را بهتر با این مفاهیم آشنا کنند.
سخن پایانی
موزه عروسک‌های خراسان جنوبی، اگرچه با چالش‌های اقتصادی و اجتماعی زیادی مواجه است، اما به همت خانم سیاری و تیمش توانسته است به یکی از مکان‌های فرهنگی و آموزشی استان تبدیل شود. سیاری امیدوار است که این موزه بتواند به کمک مسئولان و توجه بیشتر جامعه، به حفظ و معرفی فرهنگ بومی و صنایع دستی ادامه دهد و به مکانی برای آموزش و رشد کودکان و نوجوانان تبدیل شود.
عکس: وحید شعبانی