چندسالی می‌شود که با گران شدن کتاب مخاطب به سمت خرید نسخه‌های ارزان‌تر و الکترونیکی آن روی آورده است. اما این همۀ ماجرا نیست و در همین مدت، عرصۀ الکترونیک به ویژه فناوری‌های مرتبط با هوش مصنوعی نیز تغییرات عجیب و بعضاً غریب در ساخت کالای فرهنگی به وجود آورده است؛ از ظهور دستیارهای مبتنی بر هوش مصنوعی برای تولید محتوا، از جمله محتوای کتابی گرفته تا سایر عرصه‌های هنر و فرهنگ.
مهدی نوروز: پیام فروتن نویسنده، مترجم و استادیار دانشگاه تهران و البته طراح صحنه تئاتر است که جدیدترین کتاب خود با عنوان «هوش مصنوعی و تئاتر» را در دست انتشار دارد. او پیشتر و در پست شبکۀ اجتماعی خود، خبر داده بود که این کتاب را به نحوی جدید منتشر خواهد کرد تا قیمت تمام شدۀ آن پایین بیاید. به همین بهانه سینا پرس به سراغ گفتگویی با این نویسنده و مترجم رفته و از این رهگذر نیز گریزی به مصائب و مشکلات عرصۀ چاپ و نشر زده‌ایم که گزارش آن را در ادامه از نظر می‌گذرانید.
ایده‌ای برای کاهش هزینه‌های نشر کتاب
به گزارش خبرگزاری سینا: آن طور که از کتاب هوش مصنوعی و تئاتر بر می‌آید، قرار است با کتابی مرتبط با پیوند فناوری‌های نوین و عرصۀ فرهنگ روبرو باشیم. پیام فروتن دربارۀ این کتاب به سینا پرس می‌گوید: «کتاب هوش مصنوعی و تئاتر در حقیقت یک کتابچه متعلق به 2024 بوده و حدود 30 صفحه در قالب A4 است. نویسنده در ابتدای این کتاب به هوش مصنوعی و ضرورت‌های آن و همچنین ابزارهای هوش مصنوعی در نمایشنامه نویسی، طراحی صحنه، کارگردانی، بازیگری و حوزه‌های مختلف اشاره کرده است. در نهایت نیز مورد هوش مصنوعی و اخلاق پرداخته مورد اشاره قرار گرفته است.»
آنچه اما در مورد این کتاب بیشتر جلب توجه می‌کند، ایده‌ای است که نویسنده برای کاهش هزینه‌های انتشار در کتاب جدید خود پی گرفته که شامل حذف صفحه‌آرایی و طراحی جلد می‌شود. فروتن در این‌باره توضیح می‌دهد: «در کتاب‌های آتی دیگر صفحه آرایی نخواهم داشت، بلکه نسخه ورد-پی دی اف مرتب کرده و سپس به صورت کاغذی منتشر می‌کنم. بر روی جلد کتاب نیز تنها به نوشتن عنوان بسنده خواهم کرد و کتاب دیگر طراحی جلد نخواهد داشت. البته کتاب شاپک و فیپا دارد اما همچون کتاب‌های قبلی صحافی نشده است. برای انتشار کتاب جدید نیز چنین تمهیدی اندیشیده‌ام و با ناشری همکاری دارم که اصولاً خیلی مدرن و باز فکر می‌کند و من را در انتخاب ایده‌هایم آزاد می‌گذارد.»
زنجیرۀ هزینه‌های سر به فلک کشیده
اما چه شد که چنین ایده‌ای به ذهن نویسنده رسید؟ فروتن در پاسخ به این سؤال، هزینه‌هایی را در فرآیند انتشار کتاب بر می‌شمارد که بر قیمت نهایی آن تأثیر گذاشته و نتیجه‌اش فشار روز افزون به قشری است که برای خرید کتاب حتی حاضر می‌شود نان شبش را هم کوچکتر کند. این هزینه‌های چاپ شامل تمام پروسه‌های آماده سازی کتاب می‌شود. آن طور که نویسندۀ کتاب هوش مصنوعی و تئاتر می‌گوید بخش بزرگی از هزینه‌های کتاب صرف صفحه آرایی می‌شود که اگر این هزینه و همچنین طراحی جلد کتاب و صحافی آن را نیز در نظر گرفته روی روی قیمت کتاب سرشکن کنیم، قیمتش سر به فلک خواهد گذاشت. به عقیدۀ این نویسنده، با توجه به تورم روز افزون و بالا رفتن قیمت هزینۀ چاپ کتاب در نوبت‌های بعدی، بهتر است که قیمت کتاب روی جلد درج نشود. او در توضیح این ایده می‌گوید: «هر ناشر باید این قیمت را در سایت خودش محاسبه و معرفی کند.»
مصائب و مسائل گریبان‌گیر کتاب
وقتی صحبت از وضعیت نامناسب کتاب و کتابخوانی به میان می‌آید، لیست بلند بالایی از مقصران این موضوع ردیف می‌شود؛ قیمت کاغذ، سانسور، قیمت کتاب و… . اما سهم کدام یک از این موارد از همه بیشتر است؟ پیام فروتن در این‌باره به سیناپرس می‌گوید: «مسائل مختلفی در حوزۀ نشر وجود دارد از گرانی کتاب و ممیزی گرفته تا مسائل فرهنگی. به عنوان مثال ممیزی در حوزۀ هنر بسیار مشکل ساز است؛ اگر شما بخواهید در حوزۀ لباس کتاب چاپ کنید نمی‌توانید آن را سانسور کنید. مسئلۀ بعدی، ابعاد فرهنگی دارد. خیلی از تازه به دوران رسیدگان کتاب را برای رنگ جلد و قطعش می‌خرند تا یک کتابخانۀ خوش آب و رنگ در خانۀ خود درست کنند بدون اینکه یک خط از آن کتاب را خوانده باشند. از پس این موارد بحث تیراژ مطرح است. مثلاً شما می‌خواهید 500 جلد کتاب چاپ کنید. آیا همۀ این 500 جلد به فروش می‌رود؟ آیا در این حالت ناشر سرمایۀ خود را نخوابانده است؟ آیا هزینۀ انبارداری نباید بدهد؟ آیا کتاب آسیب نخواهد دید؟»
عددی که پیام فروتن برای تیراژ مطرح می‌کند یعنی 500 جلد، همان عددی است که امروزه هشدارها را برای تیراژ کتاب به صدا در آورده است. با این حال فروتن معتقد است که در دنیا دیگر شمارگان کتاب اهمیت ندارد و باید به سمت حذف تیراژ رفت. «برخی از بزرگترین ناشران دنیا کتاب‌های خود را به صورت پی دی اف منتشر می‌کنند یا اینکه سفارش می‌گیرند و چند روز بعد کتاب را به صورت دیجیتال یا در تعداد مشخصی از نسخه‌های کاغذی چاپ کرده و برای خریدار می‌فرستند و دیگر چیزی به نام تیراژ در حوزۀ نشر وجود ندارد.» به عقیدۀ این نویسنده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید تصمیمی اساسی در مورد اعلام رقم تیراژ گرفته و حتی به سمت حذف آن برود زیرا در وضعیت کنونی و فقدان سهیمۀ کاغذ لزومی برای اعلام رقم تیراژ نیست.
عکس: ایران تئاتر