سرانۀ مطالعه در ایران، تیراژ کتاب، هزینه های چاپ و نشر، افزایش قیمت و قاچاق کتاب، کمبود کاغذ و بسیاری کلمات از این دست برای سال‌ها به گوش اهالی نشر، کتابخوان‌ها و حتی دنبال‌کنندگان روزانۀ خبرها آشنا بوده است. البته هربار و با شدت گرفتن بحران اقتصادی، این کلمات نیز ضرب آهنگ غریب‌تر و ترسناک‌تری به خود می‌گیرند؛ ترس از اینکه افزایش قیمت‌ها به کاهش بیشتر تیراژ ختم شود و به دنبال آن مخاطبان باقی ماندۀ کتاب نیز از دست بروند.
در این گزارش بر آن شده‌ایم تا با بررسی جدیدترین آمار عرضه شده از انتشار کتاب در کشور نگاهی به وضعیت بازار نشر داشته باشیم.
کتب منتشر شده در آینۀ آمار
مهدی نوروز: همچون بسیاری از اقلام تولیدی، با مرور آمار و ارقام رسمی می‌توان به وضعیت کلی بازار نشر کتاب رسید. بر اساس آخرین آمار انتشار یافته در تارنمای خانۀ کتاب به تاریخ شهریور 1403 کل عناوین منتشر شدۀ کتاب کشور در این ماه 8578 عدد بوده است.
برپایۀ آمار همین منبع، تعداد کتاب‌های منتشر شده در زمان مشابه یعنی شهریور 1402 عدد 7811 را نشان می‌داده است که روی کاغذ از افزایش حدوداً 10 درصدی تعداد کتاب‌های منتشر شده در شهریور 1403 حکایت دارد.
| ردیف | موضوع | کل کتاب‌ها | تألیف | ترجمه | چاپ اول | چاپ مجدد |
| 1 | ادبیات | 1525 | 1048 | 477 | 981 | 544 |
| 2 | کمک درسی و آموزشی | 1435 | 1399 | 36 | 486 | 949 |
| 3 | علوم اجتماعی | 1354 | 1125 | 229 | 1136 | 218 |
| 4 | کودک و نوجوان | 1138 | 706 | 432 | 508 | 630 |
| 5 | علوم عملی | 925 | 636 | 289 | 773 | 152 |
| 6 | دین | 647 | 563 | 84 | 425 | 222 |
| 7 | فلسفه و روانشناسی | 602 | 265 | 337 | 374 | 228 |
| 8 | تاریخ و جغرافیا | 346 | 289 | 57 | 236 | 110 |
| 9 | هنر | 277 | 192 | 85 | 195 | 82 |
| 10 | زبان | 127 | 114 | 13 | 96 | 31 |
| 11 | علوم طبیعی و ریاضیات | 109 | 76 | 33 | 97 | 12 |
| 12 | کلیات | 93 | 74 | 19 | 81 | 12 |
| 13 | جمع بندی | 8578 | 6487 | 2091 | 5388 | 3190 |
در این بین بیشترین میزان افزایش انتشار مربوط به دستۀ علوم اجتماعی با 48 درصد تغییر و سپس دستۀ علوم طبیعی و ریاضیات با 38 درصد بوده است. نگاهی جزئی‌تر به آمار منتشر شده ما را به اسم ناشرانی می‌رساند که همگی در زمینۀ کتاب‌ها درسی فعال هستند و بیشترین تیراژ اعلامی آن‌ها به خانۀ کتاب در شهریور 1403 برابر با 24500 عدد برای کتاب کار ریاضی متوسطۀ اول در چاپ دهم بوده است. اما این همۀ ماجرا نیست. بلکه در همین آمار و ارقام اعلام شده نیز می‌توان نشانه‌هایی پیدا کرد که وضعیت و روند نشر کتاب را بیشتر عیان می‌کند.
تمرکز بر چاپ اول در مقابل تجدید چاپ
به گزارش خبرگزاری سینا: آنچه در آمار کتاب‌های منتشر شده طی شهریور 1402 تا 1403 جلب توجه می‌کند، شکافی محسوس بین چاپ اول و چاپ مجدد است.
مثال آشکار این مورد مربوط به حورۀ علوم اجتماعی بوده که بیشترین رشد میزان انتشار کتاب را در یک سال اخیر تجربه کرده است. در این حوزه میزان چاپ مجدد 218 جلد و چاپ اولی‌ها 1136 جلد بوده‌اند. چنین وضعیتی به احتمال زیاد حکایت از آن دارد که ناشران ترجیح داده‌اند منابع محدود کاغذی یا مالی خود را صرف چاپ عناوین جدید کنند. البته در این میان نباید یک نکته را از نظر دور داشت و آن هم تمایل ناشران برای قرارگرفتن در جدول پرکارها است.
بر اساس تعریفی که در جداول آماری خانۀ کتاب آمده، ناشرانی که چاپ اول بیشتری دارند در زمینۀ ناشر پرکار دسته بندی می‌شوند. شاید میل به همین مورد نیز باعث سهم بالای کتاب‌های چاپ اولی شده است.
معمای شمارگان
وقتی صحبت از بازار کتاب به میان می‌آید نمی‌توان از عنوان مهم و البته این روزها ترسناک تیراژ یا شمارگان چشم‌پوشی کرد. متأسفانه و با وجود تغییر در تعداد انتشار برخی از عناوین کتاب در شهریور سال 1403، نه تنها اثری از افزایش تیراژ دیده نمی‌شود که در برخی موارد شاهد افت تیراژ نیز بوده‌ایم.
| ردیف | موضوع | شهریور 1402 | شهریور 1403 |
| 1 | ادبیات | 609 | 647 |
| 2 | کمک درسی و آموزشی | 1556 | 1497 |
| 3 | علوم اجتماعی | 641 | 647 |
| 4 | کودک و نوجوان | 1938 | 1355 |
| 5 | علوم عملی | 685 | 592 |
| 6 | دین | 816 | 879 |
| 7 | فلسفه و روانشناسی | 737 | 692 |
| 8 | تاریخ و جغرافیا | 871 | 657 |
| 9 | هنر | 655 | 638 |
| 10 | زبان | 745 | 1125 |
| 11 | علوم طبیعی و ریاضیات | 595 | 445 |
| 12 | کلیات | 609 | 541 |
به عبارتی دیگر و با وجود بالا رفتن تعداد عناوین منتشر شده به نسبت شهریور 1402 به ویژه عناوین چاپ اول، شمارگان کتاب منتشر شده در شهریور تغییر محسوسی نداشته و در برخی موارد همچون گروه کودک و توجوان ریزش قابل توجهی داشته است. تنها آمار افزایش شمارگان مربوط به گروه زبان بوده است.
صنعت نشر به کدام سمت می‌رود؟
بسیاری در سالیان اخیر نسبت به افت محسوس تیراژ کتاب‌ها هشدار داده‌اند و آماری که اخیراً منتشر شده نیز در لابه‌لای ارقام خود مؤید همین موضوع است و ظاهراً این وضعیت در کوتاه مدت قرار نیست تغییری داشته باشد. میانگین کلی شمارگان یا تیراژ کتاب نیز نشان می‌دهد که با 4 درصد ریزش، میانگین کلی تیراژ از عدد 941 به 904 رسیده و در مقابل میانگین قیمت 37 درصد افزایش داشته است، روندی که به نظر می‌رسد با افزایش قیمت دلار، کاغذ و در نهایت هزینه تمام شده کتاب، برای ماه‌های آینده بالاتر نیز برود. گویی افزایش تعداد عناوین منتشر شده و قیمت از یک سو و افت تیراژ از سویی دیگر آینه‌ای تمام نما از وضعیت اقتصادی حاضر است و اعداد صنعت نشر دچار یک رکود تورمی شده‌اند.
منابع:
آمار ماهانۀ نشر کتاب؛ خانۀ کتاب و ادبیات ایران. شهریور 1403 و 1402