با ظهور هوش مصنوعی و تأثیرات فراگیر آن بر زندگی روزمره، این فناوری به کمک جهان آمده تا در تشخیص و مقابله با اخبار نادرست یاری‌رسان باشد. هوش مصنوعی نه تنها در بسیاری از حوزه‌های دیگر تحول ایجاد کرده است، بلکه می‌تواند اطلاعات گسترده‌ای را تحلیل کند و به شناسایی اخبار جعلی کمک کند. اما در کنار این ابزار، همچنان نقش کاربران در درک و ارزیابی محتوای رسانهای اهمیت زیادی دارد.
چرا اخبار نادرست سریع‌تر گسترش پیدا می‌کنند؟
تهمینه حدادی: نزدیک به دو دهه قبل روزنامه‌های زرد تنها راه انتشار اخبار زرد و غیرواقعی بودند و مخاطبان آگاه‌تر اخبار را به واسطه روزنامه‌های خوش نام به دست می‌آوردند. اما حالا به دلیل حذف روزنامه‌ها و عدم اطلاع عموم مردم از رسانه‌های قابل اتکا و همچنین گسترش بی حد و حصر رسانه‌های اجتماعی که در دسترس کودک تا کهنسال است تشخیص اخبار درست و نادرست به موضوعی حیاتی در عصر اطلاعات تبدیل شده است. نه تنها تاثیرات این اتفاق به‌خاطر اطلاعات غلط بر جامعه مشخص است، بلکه موضوع پیچیده‌تر و تخصصی‌تر از آن است که تصور می‌شود.
بگذارید گام به گام درباره این اتفاق صحبت کنیم. یکی از عواملی که اخبار نادرست را به سرعت گسترش می‌دهد، ساختار روانی و اجتماعی انسان‌هاست. از منظر روانشناسی، اطلاعاتی که با باورهای قبلی همخوانی دارند، بیشتر مورد پذیرش قرار می‌گیرند. این پدیده به «تأییدشناختی» معروف است و بر پایه این فرض است که مغز انسان‌ها به دنبال تایید عقاید خود است، نه چالش. از سوی دیگر، الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی طوری طراحی شده‌اند که محتواهای جنجالی و هیجانی را بیشتر نمایش دهند. بر اساس مطالعه‌ای که توسط مؤسسه «MIT» انجام شده است، اخبار نادرست 70 درصد سریع‌تر از اخبار درست در توییتر منتشر می‌شوند، زیرا اطلاعات نادرست بیشتر احتمال تحریک احساسات را دارند. در این میان است که آموزش سواد رسانهای و تفکر انتقادی ضروری به نظر می‌رسد.
سیده راضیه حسینی متخصص مدیریت رسانه این وظیفه را برعهده صداوسیمای ملی به عنوان رسانه فراگیر کشور می‌داند. او به خبرگزاری سیناپرس میگوید: «در واقع الان فضا به‌گونه‌ای است که هر مطلبی و هر پلتفر‌می باید به دیده شک مورد بررسی قرار بگیرد. لذا بحث صحت سنجی و ضرورت وجود آن جدی است.»
وی ادامه می‌دهد: « حتما باید سلسله برنامههایی در صدا و سیما تولید شود که معطوف به شبکه‌های اجتماعی- که خوراک اصلی فکری مردم را تامین می‌کند- باشد. – باید در برنامه‌های رسانهای که قرار به آموزش است این توضیح داده شود و این برنامه‌ها امکان انتشار در رسانه‌های موثرتر جهت انتقال به این دسته از مخاطبان را داشته باشد.»
به نظر می‌رسد در این راه کاربران باید بیاموزند که هر خبری که می‌خوانند را به دقت ارزیابی کنند. یکی از موثرترین راه‌ها بررسی چندین منبع معتبر و مقایسه اطلاعات است.
بگذارید کمی‌به قبل‌تر بازگردیم
به عنوان مثال در جریان شیوع کووید-19 در ایران، اطلاعات نادرست مربوط به درمان‌های خانگی و تأثیرات داروهای خاص، باعث شد تا بسیاری از مردم به درمان‌های غیرعل‌می‌روی بیاورند که صدمات جدی به سلامت عمو‌می‌وارد کرد. همگی به یاد داریم که استفاده از ماده مخدر تریاک نیز در این زمان به مردم پیشنهاد می‌شد. تنها کافی بود که یک صفحه اینستاگرا‌می‌صرفا پر بازدید چنین راهکاری را منتشر کند تا افراد زیادی از وی تبعیت کنند.
مدیر سرویس علم و فناوری خبرگزاری فارس ادامه می‌دهد: « پیشنهادم این است که به جای مطالب متن محور یا حتی کارشناس محور مطالبی جذاب و خلاقانه در قالب‌های طنز، سرگر‌می‌و مواردی از این دست استفاده تولید شود تا توجه مردم و مخاطب را به خود جلب کند و موضوع کوتاه، گزیده و جذاب منتقل شود.»
اما شاید دیگر بسیار حیاتی است که کاربران که هرروز در شبکه‌های مختلف ساعت‌های زیادی را مشغول مطالعه هستند بیاموزند که چطور از ابزارهای جستجو جهت دسترسی به خبرگزاری‌های رس‌می‌داخلی و خارجی استفاده کنند. کاری نه چندان دشوار و کاملا در دسترس.
در عین حال با ظهور فناوری‌های جدید، یکی از ابزارهای کلیدی که در فرآیند تشخیص اخبار صحیح از نادرست به کمک آمده، هوش مصنوعی است. ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی قادر به تحلیل سریع حجم وسیعی از اطلاعات، شناسایی الگوهای نادرست و ارائه نتایج معتبر هستند. این ابزارها می‌توانند به سرعت منابع خبری را مقایسه کنند، الگوهای زبانی مرتبط با اخبار جعلی را شناسایی کرده و با تجزیه و تحلیل محتوای تصویری و ویدیویی، اخبار دستکاری‌شده را تشخیص دهند.
به عنوان مثال، شرکت‌هایی مانند “Factmata” و “Full Fact” از الگوریتم‌های یادگیری ماشین برای بررسی دقیق مطالب خبری و شناسایی اطلاعات نادرست استفاده می‌کنند. حتی برخی از شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک و توییتر از این فناوری‌ها برای شناسایی و محدود کردن انتشار اخبار جعلی استفاده می‌کنند.
حسینی میگوید: « می‌دانیم که مطالب جعلی که عموماً هیجانی و احساسی هستند به واسطه گرفتن بازخورد با سرعت و گستردگی بیشتری بازنشر می‌شوند. پس ذاتا الگوریتم‌های مطالب جعلی به این مسیر خیلی کمک می‌کنند. اما به هرحال در شبکه‌های اجتماعی سعی شده یک سری ساز و کارهایی راجع به اخبار جعلی و اطلاعات نادرست در پیش گرفته شود. هوش مصنوعی با برچسب زدن محتواها یا شیوه امکان اضافه کردن یادداشت به برخی مطالب مؤثر واقع شده‌اند.»
تکیه به هوش مصنوعی عاقلانه است؟
اما یک سوال مهم باقی می‌ماند: آیا هوش مصنوعی قابل اعتماد است؟
پاسخ به این سوال چندان ساده نیست. در حالی که هوش مصنوعی می‌تواند نقش مهمی‌در تشخیص اخبار جعلی ایفا کند، اما هنوز هم کامل نیست. یکی از مشکلات عمده این است که هوش مصنوعی به الگوهای از پیش تعیین‌شده و داده‌های ورودی وابسته است. این به این معناست که اگر داده‌های اولیه نادرست یا ناکافی باشند، نتایج نهایی نیز ممکن است قابل اعتماد نباشند.
همچنین هوش مصنوعی می‌تواند در تشخیص تفاوت‌های زبانی و فرهنگی مشکل داشته باشد. برای مثال، برخی از اخبار جعلی ممکن است طوری نوشته شده باشند که در نگاه اول به نظر نرسند، و الگوریتم‌های هوش مصنوعی نتوانند به درستی آنها را شناسایی کنند. علاوه بر این، اخبار طنز یا محتوای هجو نیز ممکن است به اشتباه به عنوان اخبار نادرست تلقی شوند.
حسینی با این دیدگاه موافق است: «البته وقتی هوش مصنوعی به قابلیت‌ها و در واقع مختصات فرهنگی و حقوقی آشنایی نداشته باشد طبیعتا الگوریتم‌ها خروجی دقیق نخواهد داشت. به هر باید متخصصین حقوقی فرهنگی و در واقع حوزه‌ی آی‌تی و هوش مصنوعی ما باید جدی‌تر به این موضوع ورود کنند. و سعی کنند الگوریتم‌ها برای محتواهای فارسی هم کارهایی همچون نشانه‌گذاری را انجام دهند.»
با این پیش‌فرض‌ها و داده‌هاست که همچنان باید گفت راه حل در اینجا، استفاده ترکیبی از هوش مصنوعی و نیروی انسانی است. ابزارهای هوش مصنوعی می‌توانند به عنوان یک فیلتر اولیه عمل کنند، اما صحت‌سنجی نهایی باید توسط تحلیل‌گران و متخصصان انجام شود. این کارشناسان می‌توانند از تفکر انتقادی و درک عمیق‌تر از زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی استفاده کنند تا اطلاعات را به درستی بررسی کنند.
این کارشناس درباره دسترسی عمو‌می‌به این ابزار میگوید: «هوش مصنوعی در مدل‌های زبانی بزرگ و البته برای صحت سنجی محتوا می‌توانند نمونه بو‌می‌داشته باشند. مطلعم که مرکز ملی فضای مجازی کارهایی را در این زمینه شروع کرده است و این امکان منوط به استفاده از مدل‌های آمریکایی- اروپایی نیست. نخبگان ایران خود ما می‌توانند این ابزارها و ربات‌ها را متناسب با ساختار رسانهای خودمان و بافت فرهنگی ایران تهیه و تولید کنند و برای صحت‌سنجی محتواها مورد استفاده قرار بدهند. ما در عصر پساحقیقت هستیم و هیجانات بر استدلال و منطق پیشی گرفته است. می‌دانیم که مردم بیشتر از صحت مطلب به دنبال تطابق آن با باور خود هستند. این مساله باعث شده که اخبار جعلی و اطلاعات نادرست و محتواهای غیرصحیح منتشر شود. پس ابزار صحت‌سنجی در همه کشورها به ابزار کلیدی تبدیل شده‌اند و باید درنظر بگیریم آموزش استفاده از آنها نیز به مردم باید کاربردی باشد.»