مدیر اسناد و کتابخانه ملی منطقه غرب کشور در هشتمین همایش استانی «یاوران وقف» که با حضور واقفان، خیران، متولیان و اصحاب وقف استان همدان در مجتمع فرهنگی هنری شهید آوینی همدان برگزار شد، با تقدیر از مقام واقفان و اشاره به اهمیت وقف در سطوح و موضوعات مختلف و اینکه طولانی ترین وقفنامه در قرن هفتم هجری وقفنامه ربع رشیدی و کوتاه ترین وقفنامه مربوط به مسجد پیغمبر در بازار همدان مربوط به سال 1302 قمری متعلق به همدان، پایتخت تاریخ و تمدن است، اظهار کرد: ربع رشیدی ممتازترین مؤسسه موقوفه و بزرگترین مرکز علمی، فرهنگی و مدنی در عصر ایلخانیان در قرن هشتم هجری قمری است که با همت و اندیشه والای برگرفته از تعالیم اسلامی توسط رشید الدین فضل الله همدانی وزیر فرزانه در تبریز احداث شد.
عاطفه زارعی افزود: همه ما می دانیم این عظمت و شکوه ربع رشیدی در دوره های بعد با خاک یکسان شد و جز مخروبه ای چیزی باقی نمانده است اما آنچه ربع رشیدی و اقدامات آن را برای عصرها و نسل های بعدی ماندگار کرده است، میراث مکتوب یا همان سندموقوفه ای است که اهداف واقف و موقوفه با استناد به ۳۵ آیه از آیات قرآن کریم و 18 حدیث در آن ذکر شده و همچنین معرفی موقوفه و روش مدیریت آن توضیح داده شده است.
زارعی تأکيد کرد: افتخار ما به آن بزرگ مرد همدانی است که پیشینه ی تاریخی، فرهنگی، علمی و اسلامی خود را از همدانی که به موجب آثار باقی مانده از تمدن های باستانی که بیانگر مرکز اسناد هگمتانه، فرهنگستان علوم ایران در عهد باستان، مکتب سده اکباتان یا فرهنگستان سینای همدان، مدرسه طب سینایی همدان، کتابخانه ها و مراکز فرهنگی بود که فر و شکوه همدان را تا تازش مغولان به سال 618 ق. نشان می داد و اما در حافظه تکامل فرهنگی این شهر دوباره شهری دیگر به نام همدان از نو برخاست و در عهد ایلخانان همدان تا حدی اهمیت سابق را یافت بویژه در عهد غازان خان در زمان وزارت خواجه رشید الدین فضل الله همدانی.
وی اضافه کرد: این شهر از توجهات وزیر همدانی، بهسازگر، دانشمند و وطن‌دوست برخوردار شد اما تمامی تجارب و پیشینه را به تبریز می برد و در آنجا با ساختن ربع رشیدی بازنمایان می کند.
زارعی اضافه کرد: خواجه رشیدالدین در زمانی می زیست که سازمان های اجتماعی ایران در اثر تهاجم مغولان از هم پاشیده شده بود حفظ میراث دینی، فرهنگی و سیستم آموزشی و علمی کشور بر عهده کسانی چون خواجه نصیر الدین طوسی بانی رصد خانه مراغه و رشید الدین فضل الله همدانی بانی مجتمع آموزشی، دینی، فرهنگی ربع رشیدی بود تا مجددا نظام تربیت و پرورش اندیشمندان کشور همچون دوره نظامیه های نظام الملک راه اندازی شود. و با الهام از گذشتگان، به احیای مرکز علمی – فرهنگی که دارای بخش های مختلف بود پرداخت که در سند وقفنامه به قسمت هایی مختلف ربع رشیده اشاره شده است.
وی خاطر نشان کرد: بیت التعلیم که در آنجا به کودکان خردسال آموزش خواندن و نوشتن یاد می داد در واقع همان مدارس ابتدایی امروز بود، مدارس عالی یا همان دانشگاه امروزی که فضایی برای نگاهداری دانشجویان به صورت شبانه روزی و تامین مایحتاج رفاهی آنان و حتی دادن مبلغی به عنوان کمک هزینه بوده است، کتابخانه ربع رشیدی، دارالشفای ربع رشیدی، خانقاه، دارالضیافه، دارالمساکین، دارالمصاحف یا جایی که کتب دینی، حدیث بویژه قرآن استنساخ و نگهداری می شد، مسجد صیفی (تابستانی) و مسجد شطری (زمستانی) از بخش های مجموعه ربع‌رشیدی بوده است.
زارعی تصریح کرد: با توجه به موارد ذکر شده، وقفنامه ربع رشیدی اثری ارزشمند به خط خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی است که فهرست جامعي از موقوفات، هزينه‌ها و برنامه‌هاي اداري و مالي شهرک دانشگاهی ربع رشیدی را تبيين کرده است و به دليل همین گستره وسيع موقوفات و ارزش والاي آنها از اهميت جهاني برخوردار است و در سال 1386 از طرف یونسکو در فهرست برنامه حافظه جهانی ثبت جهانی گردید این وقفنامه به عنوان سندی ارزشمند در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود.
وی افزود: با توجه به اهمیت وقت در ایران و قدمت دیرینه ی آن در طول تاریخ که از دوره سامانیان دیوانی به نام اوقاف در تشکیلات دیوان سالاری کشور وجود داشت به امور وقفی کشور رسیدگی می کرد وقف هم بر اقتصاد و گردش مالی تاثیر می گذارد هم بخش اعظم آن در جهت بهره وری از مراکز علمی، فرهنگی، آموزشی، درمانی، مذهب و اقتصادی است و اغلب در طومارها و اسناد وقفنامه ها درج می شدند.
وی اضافه کرد: هدف از این هم اندیشی و یادآوری پیشینه ی وقفنامه چیست؟ آیا به گذشتگان افتخار کنیم و همواره خرسند به پیشینیان باشیم ؟ نقش ما در این عمر محدود با نگاهی به گذشته و اندیشه ای درباره آینده چیست؟ آیا گذشته ی ما، سرمایه اجتماعی ما به عنوان پیشران های پیش بینی کننده و برنامه ریزی کننده برای آینده نیست؟ مطمئنا با بازاندیشی و تاملی بر سیر تاریخی وقفنامه مذکور به پیشنهاد های زیر جهت اقدامات علمی – فرهنگی و اجرایی با همکاری و هم فکری دو استان همدان و آذربایجان شرقی می رسیم و امیدواریم گردآوری اسناد و مدارک موقوفات مهم و با ارزش و نگهداری، سازماندهی و اشاعه آن در مراکز اسناد و کتابخانه ملی و مراکز اسناد اداره اوقاف جهت مطالعات و پژوهش های پژوهشگران، بررسی شیوه تدوین سند وقفنامه و مدیریت آن، برگزاری کنگره بین المللی ربع رشیدی در محورهای موضوعی مختلف و ساختن شهرک یا شهری با نام ربع رشیدی با در نظر گرفتن زیر ساخت های ذکر شده در وقفنامه در دستور کار قرار گیرد.
لازم به ذکر است؛ در این همایش از کتاب تاریخ وقف در همدان با عنوان نخستین تاریخ وقف در کشور تالیف خسرو محمدی رونمایی شد.
خواجه‌رشیدالدین فضل‌الله همدانی در زمانی می زیست که سازمان‌های اجتماعی ایران در اثر تهاجم مغولان از هم پاشیده شده بود، حفظ میراث دینی، فرهنگی و سیستم آموزشی و علمی کشور بر عهده کسانی چون خواجه نصیر الدین طوسی بانی رصد خانه مراغه و رشیدالدین فضل‌الله همدانی بانی مجتمع آموزشی، دینی، فرهنگی ربع رشیدی بود تا مجددا نظام تربیت و پرورش اندیشمندان کشور همچون دوره نظامیه های نظام‌الملک راه اندازی شود و با الهام از گذشتگان، به احیای مرکز علمی – فرهنگی که دارای بخش های مختلف بود پرداخت که در سند وقفنامه به قسمت هایی مختلف ربع رشیده اشاره شده است. این مهم و نقش بی بدیل شیخ‌فضل‌الله باید در قالب کنگره‌ای علمی و پژوهشی در استان همدان تبیین و تشریح شود.
گزارش: سمیرا معارفی