دکتر احسان شمسی گوشکی در گفتگو با مهر درباره آسیب شناسی مقالات علمی در ایران گفت: نکته اول این است که صورت مساله را به خوبی روشن کنیم. مساله تنها مقاله نیست بلکه صورت مساله پژوهش است. در واقع مقاله سندی است که در آن نتیجه پژوهش منتشر می شود و انتشار آن هم روال استاندارد خودش را دارد.
وی افزود: بنابراین درست است که سوء رفتارهای پژوهشی می تواند در مرحله ای که پژوهش تبدیل به مقاله می شود رخ دهد اما واقعیت این است که ریشه این مساله را باید در جای دیگری جستجو کرد. مساله تخلف پژوهشی در نوشتن مقالات بدون در نظر گرفتن سایر ابعاد تخلفات پژوهشی تنها توجه به نوک یک کوه یخ است.
هر انحرافی از استاندارد پژوهش سوء رفتار پژوهشی محسوب می شود
استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران با تاکید بر این نکته که ابتدا باید استاندارد پژوهش را تعریف کنیم، گفت: هر انحرافی از آن استاندارد، سوء رفتار پژوهشی محسوب می شود. پس مرحله اول یک پژوهش این است که یک سئوال و فرضیه دقیق برای اینکه مشکلی حل شود و به یک سئوال معتبر پاسخ دهد، باید وجود داشته باشد.
وی گفت: پژوهش باید برای پاسخ دادن به سئوالات و تربیت پژوهشگر انجام شود نه چیز دیگری. بنابراین مشکل اصلی پژوهش در کشور ما این است که اغلب پژوهش ها مساله محور نیست. در این میان ارتباط بین نهادهای دولتی و خصوصی که باید مسائل و مشکلاتشان را با کمک پژوهش هایی که در دانشگاهها انجام می گیرد، حل کنند؛ به خوبی شکل نگرفته است.
شمسی گوشکی افزود: متاسفانه این روند به خوبی تعریف نشده و اکنون بسیاری از نهادهای دولتی و حتی خصوصی یا نیمه دولتی به جای اینکه از پتانسیل های موجود در دانشگاه ها برای پاسخ به سئوالات شان استفاده کنند، خود مراکز تحقیقاتی تاسیس کرده اند و دیگر سئوالات به دانشگاهها نمی رسد و بودجه های تحقیقاتی برای حل مساله به جای دانشگاهها به مراکز دیگری داده می شود.
عدم تعریف درست از دانشجوی دکتری در کشور
وی با اشاره به اینکه که عدم تعریف درست از دانشجوی دکتری در کشور مشکل ساز شده است، گفت: تعریف دانشجوی دکتری مساله مهمی است. دانشجوی دکتری در مرحله ای از زندگی به این مقطع وارد می شود که سن جوانی را پشت سر گذاشته ممکن است بین ۲۵ تا ۳۰ و چند سال سن داشته باشد و با توجه به شرایط فرهنگی ما در این سن افراد معمولاً ازدواج کرده و مسؤولیت زندگی را بر عهده دارند.
دبیر کمیته اخلاق در پژوهش پزشکی وزارت بهداشت افزود: در تمام دنیا دانشجوی دکتری بودن یک شغل تمام وقت محسوب می شود. بنابراین یا خود فرد باید آمادگی اقتصادی اداره زندگی خود را داشته باشد و آن را به دانشگاه اثبات کند و یا آنکه دانشگاه در قالب پروژه تحقیقاتی به دانشجو حقوق بدهد تا بتواند زندگی خود را بگذراند.
وی یادآور شد: دوره دکتری مساله محور است. ابتدا یک پروژه وجود دارد و یا یک سازمانی فردی را برای حل مساله و تخصص مربوطه بورسیه می کند. در هر صورت یک پول مناسبی برای پژوهش و گرفتن دانشجوی دکتری از سوی یک نهاد پرداخت می شود، اما در کشور ما اینطور نیست.
این متخصص اخلاق پزشکی گفت: در کشور یا دانشگاهها به دانشجویان دکتری پرداختی ندارند و یا پرداخت ها بسیار حداقلی است و حتی در دانشگاه آزاد هم دانشجویان باید پول زیادی برای درس خواندن و کار پژوهشی خود پرداخت کنند. در حالیکه دانشجوی دکتری کار پژوهشی می کند.
وی تاکید کرد: همین مسئله موجب می شود دانشجویان دکتری در ایران یا تمام وقت نباشند یا اگر تمام وقت باشند تمرکز ندارند و کمتر برنامه آموزشی و دانشجوی دکتری داریم که هدفمند و متمرکز و با تمام نیرو کار کند.
شمسی گوشکی افزود: بنابراین گرفتن دانشجوی دکتری و اینکه بگوییم این تعداد می گیریم و کم و زیادش کنیم، مساله ای است که اتفاقا دولت باید کمتر در این مقوله مستقیما دخالت کند و اجازه دهد تعداد دانشجویان دکتری بر اساس پروژه های تعریف شده توسط نهادهای تامین کننده مالی پژوهش ها تعیین شوند. به عبارت دیگر مدل تامین مالی پژوهش که در آن دانشجویان دکتری یا پست دکتری مشغول کار می شوند، باید تغییر کند.
رابطه استاد و دانشجوی دکتری را باید بازبینی کنیم
وی با تاکید بر این نکته که شناخت دقیق مسوولیت ها در تیم های پژوهشی مساله مهمی است، افزود: به عنوان مثال در انجام یک پایان نامه دانشجویی مسؤولیت اصلی تمام کار برعهده استاد راهنما است. در بسیاری از موارد وقوع سوء رفتارهای پژوهشی، اعضای هیات علمی علت چنین رفتاری را تخلف پژوهشی دانشجو می دانند. در حالی که اساتید باید خیلی واضح و شفاف و صریح بدانند که مسئولیت تمام یک پروژه تحقیقاتی یا پایان نامه که با مسؤولیت آنها انجام می گیرد برعهده آنهاست و نمی توان از آن سرباز زد.
دبیر کمیته اخلاق در پژوهش پزشکی وزارت بهداشت افزود: بنابراین باید رابطه استاد و دانشجوی دکتری را بازبینی کنیم. یک عضو هیات علمی وقتی یک پایان نامه و یا مقاله منتج از آن را قبول می کند در واقع تمام مسئولیت های آن را می پذیرد. به عبارتی پذیرش وجود نام هر یک از پژوهشگران به عنوان نویسندگان مقاله مفهوم اش این است که مسئولیت رعایت تمام استانداردهای علمی و اخلاقی را در پژوهش پذیرفته اند.
تعارف و مصلحت اندیشی برخی شوراهای پژوهشی در بررسی پروپوزال ها
وی با اشاره به لزوم توجه به جایگاه ویژه کمیته های اخلاق در پژوهش گفت: لازم است پروپوزال های تحقیقاتی اول در یک کمیته علمی بررسی شوند. خیلی وقت ها مشکل دقیقا این است که در این شوراهای پژوهشی از جمله شورای پژوهشی گروه های آموزشی، مراکز تحقیقاتی و یا شورای تحصیلات تکمیلی دانشکده ها روال «مرور همتا» که یک استاندارد طلایی برای اطمینان از درست بودن طراحی تحقیق است و باید در کمیته علمی انجام شود به دلیل تعارف و مصلحت اندیشی و اینکه اگر ایراد بگیریم ممکن است باعث ناراحتی و دلخوری افراد شود، به درستی صورت نمی گیرد.
استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران افزود: این فرهنگ باید تغییر کرد و باید بدانیم که در مقام داوری اسناد علمی، چه مقاله و چه پروپوزال تحقیق و پایان نامه باید کاملا بی طرفانه و با در نظر گرفتن استانداردهای علمی عمل کنیم.
وی گفت: در کنار تقویت ساختار و عملکرد شوراهای پژوهشی که تحقیقات را از جنبه علمی بررسی می کنند وجود کمیته های اخلاق در پژوهش می تواند تضمین کننده کیفیت انجام تحقیقات علوم پزشکی باشد.
شمسی گوشکی تاکید کرد: اکنون در دانشگاههای خوب دنیا که جزء برترین های تولید علم هستند حرف آخر را کمیته های اخلاق در پژوهش می زنند. این کمیته ها فوق العاده مهم و کلیدی هستند و بر طراحی پژوهش اجرای درست و انتشار درست نتایج پژوهش نظارت می کنند.
تشکیل کمیته های اخلاق در پژوهش در همه دانشگاه های تحت نظر وزارت بهداشت
وی با اشاره به تشکیل کمیته های اخلاق در پژوهش در همه دانشگاه های تحت نظر وزارت بهداشت گفت: اما هنوز در بسیاری از دانشگاههای غیر علوم پزشکی این کمیته ها وجود ندارد و باید این کمیته ها به سرعت تشکیل شوند و در قالب یک شبکه ملی بهم ربط داده شوند و یک نهاد بالادستی بیاید یک دفتر ملی برای صیانت از سلامت در پژوهش ایجاد کند. این اتفاق در بسیاری کشورها رخ داده است و دفتر سلامت در پژوهش دارند که مسؤولیت سیاست گزاری کلان را در این حوزه بر عهده دارد.
تعریف ما از تقلب علمی باید بازتعریف شود
این متخصص اخلاق پزشکی با تاکید بر این نکته که تعریف ما از تقلب علمی باید بازتعریف شود، گفت: تقلب علمی فقط کپی کردن یک پاراگراف و یک قسمت از یک مقاله یا یک کتاب در یک مقاله یا نوشته دیگر نیست. به این موضوع سرقت علمی می گویند اما مشکلات دیگری مانند استفاده بدون مجوز از ایده یک فرد دیگر، داده سازی در پژوهش، گزارش کار انجام نشده به عنوان کار انجام شده و یا دستکاری داده ها نمونه های تقلب علمی هستند.
وی افزود: بنابراین مقابله با تقلب علمی یک فرآیند مستمر است که از زمان تدوین پروپوزال و طراحی آن تا انجام مراحل پژوهش و بعد از ان تا زمان انتشار و حتی بعد از آن است. اینکه تنها روی قسمت نوشتن پایان نامه و مقاله تمرکز کنیم تنها آدرس غلط دادن است.
انتقاد از لایحه پیشنهادی وزارت علوم درباره برخورد با تقلب علمی
شمسی گوشکی با انتقاد از لایحه پیشنهادی وزارت علوم درباره برخورد با تقلب علمی، آن را ناکافی برشمرد و گفت: تمام تاکید این لایحه بر روی موسسات درگیر کار نوشتن پایان نامه و مقاله و برخورد قضایی با افراد است. ما در دبیرخانه کمیته اخلاق در پژوهش وزارت بهداشت مخالف متن این لایحه بودیم چرا که معتقدیم لایحه ای که می خواهد با تقلب علمی مقابله کند باید به درون دانشگاه ها نگاه کند نه بیرون دانشگاه ها . ما باید بتوانیم تقاضای موجود برای خرید این پایان نامه ها و مقاله ها را به حداقل رسانده و مدیریت کنیم.
وی افزود: البته همکاران ارجمندی که لایحه مقابله با تقلب علمی را تهیه کرده اند می خواستند مساله را حل کنند اما احتمالاً به دلیل اینکه به ماهیت موضوع سوء رفتار پژوهشی اشراف کامل نداشتند و پیامدهای مساله را به خوبی تحلیل نکرده اند فکر می کنند با اقداماتی از قبیل بستن مؤسساتی که اقدام به فروش پایان نامه می کنند، می توان کاری کرد. در حالیکه این تنها پاک کردن صورت مساله است. بسیاری از این موسسات نگارش مقاله و پایان نامه وجود فیزیکی ندارند و تنها با یک ایمیل و یک شماره کارت کار می کنند و دستگاه و مغازه ای که بتوان آن را پلمپ کرد، وجود خارجی ندارد و اثبات جرم هم کار سختی است.
مگر می شود دانشجویی مقاله خود را بدهد بیرون بنویسند و استاد راهنما متوجه نشود؟
دبیر کمیته اخلاق در پژوهش پزشکی وزارت بهداشت اظهار داشت: لایحه مقابله با تقلب علمی زمانی می تواند مفید باشد که به درون دانشگاهها نگاه کند. مگر می شود دانشجویی مقاله خود را بدهد بیرون بنویسند و استاد راهنما متوجه نشود؟ اگر استاد به وظیفه اش درست عمل کند حتما دقیق متوجه می شود. مشکل اصلی همین جاست که این روند استاندارد اجرا نمی شود. در حالی که دانشجویان دکتری باید جلسه دفاع از پروپوزال جدی داشته باشند و داور خارجی باید دقیق آن را مطالعه کند اما متاسفانه بعضا با جلساتی مواجه ایم که داورها حتی پایان نامه را نخوانده اند ! ما باید از درون دانشگاهها اصلاح را انجام دهیم و در این صورت دیگر نیازی به نیروی انتظامی و قوه قضاییه نیست.
وی افزود: البته ما با اصل اینکه قانونی برای مقابله با تقلب علمی وضع شود مخالف نیستیم اما این لایحه با جزئیاتی که دارد نمی تواند کاری کند. در پیش نویس لایحه چند تبصره وجود داشت که خرید خدمت برای انجام خدمات آزمایشگاهی یا جمع آوری داده ها را از شمول تخلف پژوهشی خارج می کرد، در صورتی که در برخی رشته های علوم تجربی تمام کار پژوهش بر جمع آوری داده های آزمایشگاهی استوار است.
شمسی گوشکی گفت: این سیاست قطعا پاسخ نخواهد داد و تنها ممکن است دیگر این کار روبروی دانشگاه تهران به صورت علنی نباشد و مخفی شود و در اصل موضوع هیچ تغییری ایجاد نمی شود. ضمن اینکه اگر استثنائات لایحه کما فی السابق باقی بماند خیلی از تخلفات و تقلبات علمی بعد قانونی پیدا کند. به علاوه لایحه فعلی در صورت تصویب عمل افرادی را جرم انگاری می کند که در انتهای این زنجیره معیوب هستند.
وی اظهار داشت: این لایحه این پیام را می رساند که نظام آموزش عالی ایران نمی تواند موضوع تخلفات پژوهشی را خودش حل کند و این موضوع به صلاح آموزش عالی ما نیست. مثل اینکه برای جلوگیری از تقلب در سر جلسه امتحان از پلیس دعوت به همکاری کنیم.
دبیر کمیته اخلاق در پژوهش پزشکی وزارت بهداشت افزود: من از مجلس و نمایندگان و کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس می خواهم که به این موضوع دقت بیشتری کنند. این لایحه ابتدا به کمیسیون حقوقی مجلس به عنوان کمیسیون اصلی رفته بود در حالی که قطعا باید به کمیسیون آموزش و تحقیقات می رفت زیرا که ماهیتاً این کمیسیون است که باید در به این مسئله ورود پیدا کند.
وی یادآور شد: واقعیت این است که نهادهای مختلف دانشگاهی باید به جنبه های مختلف اخلاق در پژوهش حساس باشند. هیات های جذب هیات علمی نیز باید سوابق پژوهشی متقاضیان هیات علمی را از حیث رعایت اخلاق در پژوهش نیز بررسی کنند. وقتی فرد مقاله ای را برای هیات جذب یا هیات میزه برای ارتقاء می فرستد هیات های مذکور باید سوال کنند که فرد چه نقشی در این مقاله یا پژوهش داشته است و آیا واجد شرایط نویسندگی می باشد یا خیر؟.
اغلب قریب به اتفاق پژوهشگران کشور و اعضای هیات علمی کاملا به استانداردهای اخلاق در پژوهش عمل می کنند
این متخصص اخلاق پزشکی تاکید کرد: بدون اغراق و تعارف باید گفت که اغلب قریب به اتفاق پژوهشگران کشور و اعضای هیات علمی کاملا به استانداردهای اخلاق در پژوهش عمل می کنند و مراقب هستند. آن عده معدودی را هم که به هر دلیلی مرتکب سوء رفتار پژوهشی می شوند را نیز جامعه دانشگاهی با روش هایی که دارد باید به طریق درست هدایت کند و اگر کسی نخواهد تبعیت کند خود جامعه دانشگاهی با آن برخورد کند. نباید اجازه داد که آن عده معدود حیثیت علمی کشور را لکه دار کنند.
وی با اشاره به تاثیر این اتفاق در رشد مقالات علمی گفت: این احتمال وجود دارد که انتشار چنین اخباری بر تعداد مقالات چاپ شده ایران در نشریات بین المللی تاثیر منفی بگذارد زیرا سردبیر نشریه باید به یک نویسنده اعتماد کند تا مقاله اش را چاپ کند. وقتی چنین خبری از ایران مطرح می شود ممکن است بر روی ذهنیت سردبیران مجلات تاثیر بگذارد.
مفهوم رشد علمی تنها رشد تعداد مقالات نیست
شمسی گوشکی تاکید کرد: باید بدانیم که مفهوم رشد علمی تنها رشد تعداد مقالات نیست بلکه باید ملاک های خودمان را مبنی بر رشد علمی بازبینی کنیم. رشد تعداد مقالات یک رشد کمی است که در جای خود مناسب است. پیشترها لازم بود ما مقاله نوشتن را تمرین کنیم اما به نظر می رسد که ما در کشور از این مرحله تمرینی عبور کرده ایم و باید وارد فاز توسعه کیفی شویم تا تاثیر مقالات روی رفاه، اختراعات و نوآوری ها و شاخص های رفاه و اقتصاد مردم دیده شود.
وی گفت: این موضوع باید در نهادهای بالادستی از جمله وزارتخانه ها، شورای عالی انقلاب فرهنگی، معاونت علمی بررسی شود و باردیگر در مورد ملاک های رشد علمی تصمیم بگیرند.
استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره تغییر آیین نامه ارتقای اساتید گفت: این سیاست که می گوید اعضای هیات علمی باید مقاله بنویسند، سیاست غلطی نیست. زیرا هر کس که به عنوان یک آکادمیسین شناخته می شود و نامش استاد، دانشیار و استادیار می شود، می پذیرد که بخشی از کار خود را صرف پژوهش کند. بنابراین یک فرد دانشگاهی لازم است حداقلی از فعالیت پژوهشی داشته باشد. اینکه بگوییم که استاد دانشگاه به آموزش بپردازند و پژوهش نکنند چندان درست نیست. اگر چه باید خواسته هایمان را از اساتید منطقی کنیم اما اینکه عده زیادی را از پژوهش معاف کنیم برخورد عجولانه ای است.
وی گفت: این اتفاق کار کسانی که در پژوهش غیر استاندارد عمل می کنند را توجیه نمی کند زیرا معتقدم جامعه دانشگاهی قطعا این درک را دارد که اگر فردی پژوهش کرد باید بر اساس استانداردهای پژوهش باشد و مشکلاتی مانند کاستی های احتمالی آیین نامه ارتقا، نمی تواند توجیه کننده سوء رفتارهای پژوهشی باشد.