انسان چگونه شهرنشین شد؟
بر اساس شواهد و مدارک باستان شناسی، نخستین گونه ای از موجوداتی که می توان آن ها را در گروه انسان یا به عبارت دیگر، انسان نما ها قلمداد کرد، بیش از 4 میلیون سال پیش در قاره آفریقا پدیدار شدند. در این زمان انسان ها در گروه هایی متشکل از افراد مختلف، در جستجوی غذا و پناهگاه دائما در حال حرکت و جستجو بودند و این موضوع سبب شده بود تا انسان به منابع غذائی طبیعی موجود در محیط اطراف خود وابسته بوده و دائما در حال حرکت باشد. در این مرحله، انسان تنها یک مصرف کننده صرف بوده و هیچ نوع تولید غذائی ندارد. شواهد موجو حاکی از این حقیقت است که برنامه غذائی انسان های اولیه عبارت بود از میوه ها و گیاهان وحشی و خودرو و گوشت شکار حیوانات و یا ماهی های صید شده در آبگیرها، رودها و مناطق کم عمق دریا. این شرایط زندگی سبب شده بود تا انسان نیازی به داشتن سکونتگاه دائمی نداشته و از غارها و پناهگاه های صخره ای به عنوان محل اقامت خود استفاده کند که این اقامت می توانست شامل چند روز تا چند ماه بوده و گاه انسان ها در دورانی خاص از سال به پناهگاه های خاصی بازمی گشتند.
بر اساس یافته ها و مستندات باستان شناسی، انسان در سرار جهان دوره های نسبتا یکسانی از پیشرفت در سبک زندگی و ابزار سازی را گذرانده است و البته باید در نظر داشت که این یکسانی مراحل به معنی تقارن زمانی نیست.
این روزگار مصادف با کشف آتش توسط انسان بوده و نور و گرمای آتش می توانست امنیت و راحتی غارهای محل سکونت را در شب های سرد زمستانی، فراهم کند. رفته رفته انسان با بهره بردن از هوش خود توانست ابزارهایی از جنس سنگ، استخوان و چوب ساخته و از آن ها برای افزایش بهره وری در شکار و صید، استفاده از درختان و منابع گیاهی و … استفاده کند. بر اساس یافته ها و مستندات باستان شناسی، انسان در سرار جهان دوره های نسبتا یکسانی از پیشرفت در سبک زندگی و ابزار سازی را گذرانده است و البته باید در نظر داشت که این یکسانی مراحل به معنی تقارن زمانی نیست. بر این اساس دوره های مختلف زندگی انسان در روزگار پیش از تاریخ شامل موارد زیر می شود:
- دوران پارینه سنگی که خود شامل سه بخش مجزا است:
- پارینه سنگی قدیم
- پارینه سنگی میانی
- پارینه سنگی جدید
- دوران میان سنگی
- دوران نو سنگی
- عصر فلز که خود به دوران مس و سنگ، برنز و آهن تقسیم می شود.
از ابتدای ظهور انسان تا پیش از دوران نوسنگی، انسان برای میلیون ها سال در مرحله شکار، گرد آوری غذا و غار نشینی به سر برد تا اینکه به طور تجربی آموخت برخی از دانه های وحشی و گیاهان قابلیت کشت و رشد داشته و می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
این اتفاق یعنی آغاز کشاورزی در حدود ده هزار سال پیش و در مناطقی از غرب آسیا رخ داد که با عنوان هلال حاصلخیزی شهرت داشته و شامل بخش هایی از غرب ایران و کوهستان زاگرس و بین النهرین می شود. این موضوع یعنی آغاز کشاورزی سبب شد تا تغییراتی اساسی در زندگی انسان رخ داده و سبک زندگی بشر به طور کلی دستخوش تغییر و تحول شود. این تحولات به اندازه ای جامع و فراگیر بوده که بسیاری از کارشناسان از آن با عنوان انقلاب نوسنگی یاد کرده و از جمله مهمترین موارد رخ داده در این دوره می توان به تولید غذا و کشاورزی، ساخت سفال و سپس ابداع چرخ سفالگری، آغاز معماری و ساخت خانه و سپس شکل گیری جوامع اولیه روستائی اشاره کرد.
نخستین روستاها
زمانی که انسان شروع به کشاورزی کرد، دیگر قادر به جا به جائی و تردد دائمی نبوده و باید در کنار محصول خود باقی مانده و از آن محافظت می کرد. از سوی دیگر فرایند اهلی کردن برخی حیوانات مانند گاو، گوسفند، سگ و … نیز که از دوران میان سنگی و پیش از آن آغاز شده بود، با شدت بیشتری ادامه یافته و این موضوع بسیار ساده برای بشر یک چالش بزرگ محسوب می شد زیرا وی باید زمان کاشت محصول و برداشت را محاسبه کرده و برای این کار نیازمند بررسی شرایط ستارگان و ابداع تقویم بوده و علاوه بر آن انسان باید به طرق مختلف آب مورد نیاز مزرعه خود را تامین کرده و همچنین برای خود پناهگاه و سرپناهی می ساخت که نیازمند مهارت در معماری بود.
در نظر داشته باشید که همه انسان ها به طور همزمان و یکجا رو به کشاورزی نیاورده و مزارع اولیه، منابع غذائی مناسبی برای سایر گروه های انسانی بود که هنوز در مرحله گرد آوری غذا به سر می بردند و علاوه بر این مشکلات طبیعی متعددی مانند حمله حیوانات وحشی، تامین آب و … نیز در برابر این پیشگامان کشاورزی قرار داشت و به همین دلیل انسان های فوق دریافتند که در صورت زندگی در کنار یکدیگر، می توانند بهره وری خود را افزایش داده و همچنین از خود به صورت بهتری در برابر دشمنان دفاع کنند. به این ترتیب نخستین روستاها از اجتماع این افراد شکل گرفت. بشر که تا این نقطه از تاریخ حیات خود با روشی متفاوت زندگی کرده بود برای نخستین بار و بر اثر شرایط جدید زندگی خود، نیازمند برنامه ریزی دقیق برای زندگی، تقسیم محصول، آبیاری و … شده و به این ترتیب شاهد پیدایش نخستین حکومت ها در این دوران هستیم که عموما در قالب مراکز مذهبی – سیاسی دیده می شوند.
آغاز شهر نشینی
زندگی در روستاها همزمان با افزایش تولید ؛ رفاه ، امنیت و میزان جمعیت بود که البته معمولا جمعیت افزایش یافته به مناطق جدیدی رفته و روستاهای جدیدی را پدید می آوردند اما در همه جا شرایط یکسان نبوده و در برخی موارد، شاهد این هستیم که به دلیل کمبود منابع مختلف مورد نیاز از جمله آب، زمین های کشاورزی و … امکان مهاجرت برای جمعیت مازاد روستاها فراهم نشده و این افزایش جمعیت با تراکم جمعیت همراه می شد. همراه با این موضوع باید در نظر داشت که نوع و سبک زندگی انسان نیز تغییر کرده و مشاغل به صورت اختصاصی شکل گرفته بودند. به این صورت دیگر کسی قادر نبود همزمان همه کارهای خود را انجام داده و نیازمندی های خود را تامین کند. اگر تا پیش از این امکان هماهنگی جهت انجام همه امور مانند رسیدگی به محصول، تولید سفال، تهیه پوشاک، شکار، دفاع از روستا در برابر عوامل مهاجم؛ رسیدگی به دام ها و … برای خانواده های محدود یک روستا امکان پذیر بود، با افزایش جمعیت و تراکم آن، عملا امکان ادامه این شرایط وجود نداشته و مشاغل به صورت تخصصی در آمدند.
در این شرایط گروهی تنها به کشاورزی پرداخته، گروهی تنها به تولید سفال و پس از آن به ساخت ابزار های فلزی مشغول شده و گروهی نیز وظیفه تامین امنیت و مبارزه با دشمنان را عهده دار شدند. به این صورت نخستین شهرهای جهان و به تبع آن حکومت ها شکل گرفته و زمینه برای عصر امپراطوری و اتحاد دولت شهرهایی که رفته رفته قدرتمند تر، پر جمعیت تر و بزرگ تر می شدند فراهم شده و به این ترتیب سر فصل جدیدی در زندگی انسان آغاز شد.
از جمله قدیمی ترین شهرهای جهان می توان به موهن جودارو در هندوستان، اریدو و شهرهای سومری در بین النهرین، شهر سوخته در سیستان و بلوچستان، تمدن جیرفت، شهرهای اولیه یونان و مصر(اقصر) اشاره کرد. این شهر ها عمدتا دارای ویژگی های مختلفی بودند که از آن جمله می توان به این موارد اشاره کرد:
- تراکم جمعیت
- ساخته شدن بناها و سازه های بلند
- تراکم سازه های شهری
- وجود سیستم های دفع فاضلاب
- وجود دولت و حکومت
- ساخت و طراحی دیوارهای دفاعی
- وجود ویژگی های خاص جغرافیائی که امکان ایجاد شهر را می دهد.
- وجود مراکز عمومی و همگانی مانند سالن اجتماعات، حمام، معابد و …
به این ترتیب انسان غار نشین و شکارچی و جمع آوری کننده غذا، وارد مرحله یکجانشینی، تشکیل روستاها و سپس شهر نشینی شد.
گزارش: احسان محمدحسینی / دانشجوی دکترای باستان شناسی
No tags for this post.
