به گزارش روابط عمومی وزارت علوم، سازمان امور دانشجویان از اداره کل‌های متعددی تشکیل شده که یکی از آنها اداره‌کل دفتر توسعه فناوری اطلاعات، امنیت و هوشمندسازی است که طی 3 سال اخیر دستاوردهای متنوعی را در حوزه فناوری‌های اطلاعات طراحی و اجرایی کرده است. در این راستا گفت‌وگویی با مصطفی صالحی مدیرکل دفتر توسعه فناوری اطلاعات، امنیت و هوشمندسازی سازمان امور دانشجویان داشتیم.
وی معتقد است: سازمان امور دانشجویان در راستای وظایف محول‌شده در برنامه توسعه دولت هوشمند در کشور و یکپارچه‌سازی مبتنی بر استعلام‌های برخط، در حال ارائه وب سرویس به 21 دستگاه اجرایی و بیش از 200 دانشگاه و دریافت 65 وب سرویس از سایر دستگاه‌ها در بستر شبکه ملی اطلاعات است.
مشروح گفت‌وگو با صالحی را در زیر می‌خوانید:
سازمان امور دانشجویان طی چند سال اخیر اقدامات تحولی برجسته‌ای در زمینه فناوری اطلاعات انجام داده است، کمی در باره برایمان بفرمایید.
صالحی: سازمان امور دانشجویان با توجه به وظیفه ذاتی خود در زمینه ارائه خدمات حوزه دانشجویی، طی سه سال گذشته تلاش کرده است که بر اساس قوانین بالادستی، در تحقق دولت الکترونیک و گذار به دولت هوشمند پیشگام باشد. بر اساس تکالیف قانونی همه سازمان‌های دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی موظف به اتصال و ارائه خدمات خود از طریق پنجره ملی خدمات دولت هوشمند هستند و طبق گزارش سازمان فناوری اطلاعات کشور، سازمان امور دانشجویان در سال گذشته بین 20 دستگاه اول کشور با بیشترین مراجعه از طریق این پنجره بوده است.
همچنین سازمان امور دانشجویان در راستای وظایف محول‌شده در برنامه توسعه دولت هوشمند در کشور و یکپارچه‌سازی مبتنی بر استعلام‌های برخط، در حال ارائه وب سرویس به 21 دستگاه اجرایی و بیش از 200 دانشگاه و دریافت 65 وب سرویس از سایر دستگاه‌ها در بستر شبکه ملی اطلاعات است. بر اساس گزارش آخرین ارزیابی دوره دهم کیفیت خدمات توسعه و استقرار دولت الکترونیکی که از سوی دبیرخانه شورای اجرایی فناوری اطلاعات منتشر شده است، رتبه این سازمان ارتقای چشمگیری داشته است و در بین 162 دستگاه اجرایی کشور با بهبود 66 رتبه‌ای همراه بوده است. تیرماه امسال نیز از اقدمات تحولی دفتر فناوری اطلاعات در زمینه تسهیل امور مراجعین، در دومین همایش ملی مدیران فناوری اطلاعات و مراکز آپا دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی، پژوهشی و فناوری، به عنوان یکی از مراکز برتر تجلیل شد.
سازمان امور دانشجویان در مسیر هوشمندسازی چه اقداماتی انجام داده است؟
صالحی: مفهوم هوش و هوشمندی هرچند می‌تواند از منظرهای مختلفی مورد بررسی قرار گیرد. اما وقتی آن را در مورد یک سازمان به کار می‌بریم، این مفهوم با دیجیتالی شدن سازمان و گذر از مرحله الکترونیکی بودن، در هم تنیده است. در واقع می‌توان هوشمندی را دستاورد دیجیتالی شدن سازمان و تحول دیجیتال دانست که در سازمان با استفاده از فناوری‌های دیجیتالی توانمند می‌شود. این دگرگونی در یک سازمان و تبدیل آن به یک سازمان هوشمند نیازمند تحول در مولفه‌های افراد و تفکر آنها، بازطراحی فرایندها و توسعه فناوری‌ها است. این تغییرات منجر به افزایش بهره وری، افزایش سرعت و انعطاف پذیری، بهبود تجربه ذینفعان و ایجاد ارزش است. با این نگاه سازمان هوشمند، سازمانی یادگیرنده است که شبیه به یک موجود زنده می‌تواند با ایجاد و بهره‌برداری مناسب از دانش با سازگاری سریع با تغییرات به چالش‌های محیطی پاسخ داده و قادر به پیش‌بینی و تصمیم‌گیری بهینه است. سازمان‌های هوشمند، داده محور بوده و با دیجیتالی کردن فرایندها و به‌کارگیری فناوری و ابزارهای هوشمند در تحلیل داده به کاهش یا حتی حذف دخالت نیروی انسانی در انجام کارها و ارائه بهتر خدمات می‌پردازند.
با اقدامات دفتر توسعه فناوری اطلاعات، امنیت و هوشمندسازی طی 3 سال اخیر، سازمان امور دانشجویان با سرعت چشمگیری در مسیر گذر از الکترونیکی به دیجیتالی و در نهایت هوشمندسازی قرار گرفته است. در این راستا، ابتدا با استفاده از یک مدل سنجش میزان هوشمندی، وضعیت بلوغ سازمان در پنج رکن فناوری، داده، فرآیند، افراد و حاکمیت مورد بررسی و به میزان 51درصد محاسبه شد. بر این اساس و به منظور بهبود وضعیت هر یک از ارکان مورد اشاره، نقشه راه هوشمندسازی سازمان امور دانشجویان تدوین و برنامه‌های اقدامات اجرایی استخراج و در دستور کار قرار گرفت. در تنظیم لیست پروژه‌های هوشمندسازی سازمان و اولویت‌بندی آنها، توجه به چندبعدی بودن مفهوم هوشمندسازی و در نظر گرفتن رشد متوازن همه ارکان مدل هوشمندسازی برای رسیدن به سطح بالاتری از هوشمندی در نظر گرفته شد. کل پروژه‌های احصا شده شامل 32 پروژه است و هر پروژه نیز، شامل چندین زیرپروژه هستند. در مجموع، همه پروژه‌ها 195 زیرپروژه را تشکیل می‌دهند. در این میان، برای هر رکن یک کلان پروژه شاخص هدف گذاری شد که عبارت بودند از پایگاه اطلاعات و مدارک تحصیلی کشور (در رکن داده)، سامانه جامع دانشجویان بین‌المللی (در رکن فناوری)، تکمیل و بازمهندسی فرایندهای خدمات سازمان (در رکن فرآیند)، افراد (در رکن جذب و نگهداری و ارتقای سرمایه انسانی) و حکمرانی داده (در رکن حاکمیت).
استقرار معماری مرجع هوشمندسازی
چگونه بسترهای این پروژه را فراهم کردید؟
صالحی: پیشبرد پروژه‌های استخراج شده در نقشه‌راه هوشمندسازی تدوین شده سازمان امور دانشجویان نیازمند فراهم کردن بستر نرم‌افزاری و سخت‌افزاری لازم بر اساس یک معماری مرجع بود. معماری‌های مختلفی برای هوشمندسازی در دنیا وجود دارد که برخی از آنها به دلیل جامعیت و نقاط قوتی که دارند، به مدل‌های مرجع در این حوزه تبدیل شده‌اند. معماری مرجع به عنوان یک پایه و اساس برای طراحی و پیاده سازی راهکارهای عملی استفاده می شود. بر این اساس، طی 3 سال اخیر معماری مرجع استانداری برای ایجاد بستر لازم برای هوشمندسازی خدمات سازمان امور دانشجویان متناسب با تنوع و حجم ماموریت‌های این سازمان انتخاب و مستقر شده است، که مولفه‌های آن عبارتند از کانال‌های دسترسی، پنجره سازمانی، سامانه‌های کاربردی، خدمات پایه، یکپارچه سازی درون و برون سازمانی، پایگاه‌های داده، پایش دارایی سازمان و حکمرانی داده.
راهاندازی پایگاه اطلاعات و مدارک تحصیلی کشور؛ اقدام شاخص رکن داده
از شاخص‌ترین اقداماتی که در دولت سیزدهم در این اداره کل انجام داده‌اید برایمان بگویید.
صالحی: از جمله اقدامات شاخص صورت گرفته در رکن داده، راهاندازی پایگاه اطلاعات و مدارک تحصیلی کشور (موسوم به پام‌تک) است. پام‌تک، یک پایگاه مهم اطلاعاتی است که داده‌های مربوط به همه دانشجویان و دانش‌آموختگان کشور، اعم از ایرانی یا غیرایرانی، را در بر می‌گیرد. این اطلاعات از طریق اتصال سیستمی به سامانه‌های آموزشی دانشگاه‌های کشور جمع آوری، پالایش، نگهداری و پردازش می‌شود. مجلس شورای اسلامی در سال 1401 با تصویب قانونی مدیریت داده و اطلاعات ملی (دوام)، دولت را مکلف کرده که با بکارگیری این پایگاه و 26 پایگاه اطلاعاتی مهم دیگر، مسیر را برای توسعه دولت هوشمند فراهم کند. همچنین دفتر توسعه فناوری اطلاعات، امنیت و هوشمندسازی سازمان امور دانشجویان، رویدادی با نام SmartSaorg را در شهریور ماه امسال برگزار می‌کند، که هدف آن هم‌آفرینی دستگاه‌های دولتی و کسب‌وکارهای خصوصی برای توسعه و کاربرد گسترده پام‌تک است. این رویداد شامل: معرفی پایگاه و نقشه راه هوشمندسازی آن، نمایشگاه کسب‌وکارهای داده‌محور، ارائه چالش‌ها و شناسایی خدمات قابل ارائه از طریق پایگاه و ارائه‌های تخصصی است. سایر اقدامات انجام شده در رکن داده، شامل راهاندازی سامانه ملی کد صحت مدارک تحصیلی به نشانی codesehat.ir، سامانه پایش سامانه‌های کاربردی سازمان، سامانه هوش سازمانی به نشانی bi.saorg.ir، آرشیو دیجیتالی اسناد سازمان و جمع‌آوری و انتقال اطلاعات سامانه‌های جزیره‌ای و قدیم سازمان، است.
سامانه جامع دانشجویان بین‌المللی؛ اقدام شاخص رکن فناوری
به تازگی سامانه‌ای جامع تحت عنوان ادب برای دانشجویان بین‌المللی راهاندازی شده است، این سامانه چه خدمات ارزنده‌ای ارائه می‌کند؟
صالحی: بله؛ از جمله اقدامات شاخص صورت گرفته در رکن فناوری، راهاندازی سامانه جامع دانشجویان بین‌المللی، موسوم به ادب، است. هدف از این سامانه تسهیل و تسریع ارائه خدمات آموزشی و کنسولی به دانشجویان بین المللی است. در سامانه ادب، که مبتنی بر فناوری‌های روز نرم‌افزاری است، بیش از 50 خدمت پیاده‌سازی شده است. همچنین تمام ارتباطات سیستمی لازم با سایر دستگاه‌های اجرایی مرتبط با ماموریت این سامانه در بستر شبکه ملی اطلاعات فراهم شده است. دسترسی به سامانه ادب از طریق پنجره واحد هوشمند سازمان امور دانشجویان امکان پذیر است.
سایر اقدامات انجام شده در این رکن، راهاندازی پورتال جامع و یکپارچه سایت‌های سازمان و ادارات کل؛ پنجره واحد خدمات هوشمند سازمان امور دانشجویان به نشانی my.saorg.ir؛ اتصال به پنجره ملی خدمات دولت هوشمند؛ راهاندازی بستر نرم‌افزاری سایت چندزبانه تحصیل در ایران به نشانی studyiniran.saorg.ir؛ راهاندازی میز خدمت الکترونیکی سامانه جامع امور دانشجویان (سجاد)؛ راهاندازی سامانه یکپارچه بورس (سیب) به نشانی sib.saorg.ir؛ مدیریت سیستمی ورود و خروج دانشجویان اتباع خارجی از طریق اتصال به پلیس گذرنامه؛ رفع مشکلات عملکردی و بهبود شاخص‌های کارایی در راستای تثبیت سامانه امور دانشجویان (سجاد)؛ رفع مشکلات عملکردی و بهبود شاخص‌های کارایی در راستای تثبیت سامانه‌های اتوماسیون اداری ERP؛ راهاندازی ماژول‌های جدید در سامانه‌های اتوماسیون اداری ERP؛ توسعه مرکز تماس (IVR) سازمان امور دانشجویان؛ بستر مدیریت وب سرویس‌های داخلی و خارجی (APIM&ESB)؛ سامانه‌های ثبت‌نام و نظارت بر انتخابات سازمان نظام روانشناسی؛ سامانه پرسشنامه طرح سیمای زندگی دانشجویان است.
تکمیل و بازمهندسی فرایندهای خدمات سازمان؛ اقدام شاخص در رکن فرآیند
کمی هم از ارائه خدمات غیرحضوری برایمان بگویید. در این زمینه چه اقداماتی صورت گرفته است؟
صالحی: توسعه خدمات غیرحضوری یکی از اولویت‌های سازمان امور دانشجویان بوده است. از سوی این سازمان بیش از 60 خدمت شناسه‌دار در سازمان امور استخدامی و حدود 40 خدمت غیرشناسه دار به‌صورت غیرحضوری و در بسترهای مختلف الکترونیکی ارائه می‌شود که بستر اصلی آن پنجره واحد خدمات هوشمند سازمان امور دانشجویان به نشانی my.saorg.ir است. با افزایش تعداد خدمات برخط و غیرحضوری سازمان امور دانشجویان، نقش عامل انسانی در لایه اول که در تعامل با مراجعان بودند کاهش یافته است. از دستاوردهای دیگر این طرح، افزایش رضایتمندی مخاطبان، کاهش مراجعات حضوری و تسریع و تسهیل در فرآیند ارائه خدمات به مخاطبان است. تاکنون بیش از 10 میلیون خدمت الکترونیکی از طریق سامانه جامع امور دانشجویان، موسوم به سجاد، به نشانی portal.saorg.ir توسط متقاضیان دریافت شده است.
طی 3 سال اخیر پیاده‌سازی خدمات جدید یا بازمهندسی و اصلاحات عمده فرآیندهای مختلفی در سامانه سجاد در دستور کار دفتر توسعه فناوری اطلاعات، امنیت و هوشمندسازی قرار گرفته است. بطور مشخص، خدمات جدیدی که طراحی و توسعه داده شده اند، عبارتند از: همیار دانشجو، دانشجوی سرآمد، صدور مجوز موسسات جذب دانشجو، تخصیص ارز دانشجویی و اتصال به سامانه ناخدای بانک مرکزی، دانشگاه‌های برتر در حوزه دانشجویان بین‌المللی، سامانه نظرسنجی، آمار دانشجویان شاهد و ایثارگر، وضعیت تحصیلی دانشجویان شاهد، بستر دریافت کد صحت حافظان قرآن و انتقادات و پیشنهادات.همچنین خدماتی که بازمهندسی فرآیندها برای آنها صورت پذیرفته است عبارتند از فرصت تحقیقاتی دانشجویان دکتری، تاییدیه تحصیلی (کد صحت)، ثبت‌نام اولیه بر اساس الزامات بالادستی توسعه دولت هوشمند، ارزیابی دانشگاه‌ها در حوزه خدمات دانشجویی، کمیسیون موارد خاص دانشجویان داخل، صدور مجوز موسسات اعزام دانشجو، رسیدگی به شکایات، لغو تعهد آموزش رایگان، گواهی اشتغال به تحصیل، ازشیابی مدارک تحصیلی خارجی، جشنواره دانشجوی نمونه، ارزیابی مراکز بهداشت و درمان دانشگاه‌ها، تسویه فرصت تحقیقاتی دانشجویان دکتری، آزمون زبان و اصلاح کارنامه‌های سلامت جسم و روان.
در راستای تکمیل خدمات درون سازمانی، طی 3 سال اخیر راهاندازی و استقرار ماژول‌های جدید سامانه‌های اتوماسیون اداری ERP نیز دنبال شد که عبارتند از: ارزشیابی عملکرد کارکنان، خدمات رفاهی، دریافت و پرداخت، تخصیص بودجه و کنترل اعتبار، مدیریت قراردادها، خرید و تدارکات، کارتابل شفافیت دبیرخانه و آرشیو دیجیتال اسناد.
اقدامات شاخص در ارکان حاکمیت و افراد
اقدامات بسیاری دفتر فناوری اطلاعات سازمان امور دانشجویان صورت گرفته که از جمله آنها اقدمات در ارکان حاکمیت و افراد بوده، پیرامون این موضوع هم برایمان بفرمایید.
صالحی: در این بخش ضمن تدوین چشم انداز دفتر فناوری اطلاعات سازمان به عنوان دفتری توانمند، تأثیرگذار و سرآمد در خلق تجربه‌ای جذاب برای ذینفعان فناوری اطلاعات و ارتباطات سازمان امور دانشجویان بر مبنای اصل تمرکز در سیاست‌گذاری و حکمرانی فناوری‌های دیجیتالی در تعامل فعال و مستمر ملی و بین‌المللی، مسیر آینده با هدف استقرار حاکمیت فناوری اطلاعات به منظور ارتقای جایگاه سازمان امور دانشجویان به‌عنوان سازمان پیشرو در حوزه خدمات دانشجویی، ترسیم شد.با توجه به دو کلان مسئولیت تخصیص و هماهنگی که بر عهده حکمران تحول دیجیتالی است، اقدامات اولیه برای تشکیل شورای حکمرانی فناوری اطلاعات سازمان به عمل آمد. در این راستا ابتدا کمیته سیاست‌گذاری فناوری اطلاعات با حضور مدیران ارشد سازمان و دبیری مدیرکل دفتر توسعه فناوری اطلاعات، امنیت و هوشمندسازی ایجاد و برگزاری جلسات آن پیگیری شد. در طی 3 سال اخیر نسبت به دانش‌افزایی همکاران دفتر به ویژه از طریق آموزش‌های کاربردی حین فرایند نصب و راهاندازی و استقرار سامانه‌های اطلاعاتی و زیرساختی و همکاری تنگاتنگ پرسنل با کارشناسان خبره و باتجربه بخش خصوصی که به واسطه برون‌سپاری برخی از امور حوزه فاوا وظایفی را برعهده گرفته بودند، اقدام ویژه صورت پذیرفت. همچنین با همکاری سازمان اداری و استخدامی کشور نسبت به ارتقای جایگاه و مقدمات اصلاح ساختار و تشکیلات دفتر به منظور افزایش انگیزه نیروی فنی مشغول به کار در حوزه فاوا و جذب و نگهداشت منابع انسانی ماهر اقدام گردید که موضوع در حال پیگیری است.
از دیگر دستاوردهای این دفتر در بخش تعالی سازمانی و تحول فناوری اطلاعات می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ تدوین برنامه تعالی سازمانی و تحول فناوری اطلاعات سازمان، برنامه ترمیم نیروی انسانی متخصص دفتر توسعه فناوری اطلاعات، امنیت و هوشمندسازی، راهاندازی واحد مدیریت قراردادهای دفتر توسعه فناوری اطلاعات، امنیت و هوشمندسازی (PMO)، تشکیل کمیته زیرساخت و امنیت فضای مجازی.
پایداری سامانه‌های خدمت رسان
میزان پایداری سرویس‌ها و سامانه‌های سازمان امور دانشجویان از جمله دغدغه‌های اصلی دفتر فناوری اطلاعات سازمان بوده است. با توجه به این‌که یکی از عوامل این پایداری؛ فراهم کردن و روزآمد سازی زیرساخت‌های مناسب در لایه‌های شبکه، منابع ذخیره‌سازی، پردازشی و ارتباطات است، همواره تلاش بر این بوده است تا با رصد وضعیت زیرساخت‌های مرکز داده سازمان و خطوط ارتباطی و شبکه از آماده به کار بودن این زیرساخت اطمینان حاصل شود. طی 3 سال گذشته اقدامات موثری در این زمینه انجام شده است که عبارتند از: راهاندازی مرکز داده پشتیبان مدیریت بحران؛ تامین و بهره‌برداری از تجهیزات ذخیره‌سازی و سرورهای نسل جدید؛ تامین تجهیزات و استقرار مکانیزم‌های پشتیبان‌گیری موقت و طولانی مدت از داده‌ها در لایه‌های ذخیره‌ساز و نوار، بازمهندسی و اصلاحات اساسی زیرساخت شبکه داخلی سازمان؛ راهاندازی سامانه مانیتورینگ زیرساخت‌های شبکه (NOC) و امنیت (SOC)؛ اتصال مستقیم سازمان به انواع بسترهای مرکز ملی تبادل یکپارچه اطلاعات (NIX/ GSB/ PGSB).
یکی از دیگر از موضوعات مهم در زمینه پایداری، بحث امنیت ارائه خدمات است. به خصوص در این دوران که به جرأت می توان گفت جنگ جهانی سایبری در کشورهای مختلف برقرار است. لذا در راستای استقرار معماری مرجع هوشمندسازی، ملاحظات امنیت اطلاعات و زیرساخت‌ها نیز مورد توجه جدی بوده است. اهم اقدماتی که طی سه سال گذشته در این خصوص صورت پذیرفته است عبارتند از تدوین و استقرار معماری جدید ارتقای امنیت فناوری اطلاعات و ارتباطات سازمان، تامین و راهاندازی تجهیزات جدید امنیت زیرساخت، انجام خدمات دوره‌ای تست نفوذپذیری امنیت سامانه‌های کاربردی و زیرساخت و شبکه سازمان، راهاندازی تله بدافزار، استقرار سامانه مدیریت وصله‌های امنیتی.
بکارگیری هوش مصنوعی
با تحولاتی که در زمینه هوش مصنوعی صورت گرفته و این موضوع برای مردم از اهمیت بالایی برخوردار است، در این زمینه چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
صالحی: همگام با پیشرفت سریع فناوری‌های دیجیتال، با پیدایش تحول‌های جدید در این زمینه و ظهور هوش مصنوعی در کاربردهای واقعی، انقلابی در فناوری اطلاعات رخ داده است، به طوری که بسیاری از کارها در جهان امروز، با به کارگیری ابزارها و روش‌های هوشمند انجام می‌شود. محصولات هوشمند مبتنی بر هوش مصنوعی امروزه نه تنها یک کالای لوکس محسوب نمی‌شوند، بلکه به صورت صنعتی و عملیاتی در مقیاس بالا در سازمان‌ها و شرکت‌ها به کار گرفته می‌شود.از جمله اقدامات صورت گرفته در زمینه بکارگیری هوش مصنوعی توسط دفتر توسعه فناوری اطلاعات، امنیت و هوشمندسازی سازمان امور دانشجویان، استقرار یک دستیار هوشمند یا ربات (چت بات) گفتگوی مبتنی بر هوش مصنوعی مولد، که از مدل‌های زبانی بزرگ بهره می‌گیرد، برای پاسخگویی به درخواست‌های کاربران سامانه‌های سازمان امور دانشجویان در میز خدمت الکترونیکی این سازمان است.
این ربات، که موسوم به هوشیار است، در پورتال اصلی سازمان امور دانشجویان به نشانی saorg.ir فعال شده است و از طریق آن کاربران به صورت طبیعی و با زبان فارسی، درخواست‌های خود را بیان کرده و ربات پس از درک نیاز آنها، پاسخ مناسب به آنها ارائه می‌دهد. بدیهی است این سرویس منجر به ارائه پاسخ سریع به کاربران می‌شود و علاوه بر افزایش رضایت آنها، هزینه‌های سازمان را در پاسخگویی به حجم بالای درخواست‌ها کاهش می‌دهد. در حال حاضر امکان تعامل نوشتاری با ربات وجود دارد و همچنین پاسخ به صورت متنی ارائه می‌شود. در توسعه و ارتقاهای بعدی، امکان دریافت درخواست به صورت صوتی و تبدیل آن به متن و همچنین تولید پاسخ صوتی وجود دارد. کاربرد هوش مصنوعی به منظور هوشمندسازی خدمات از اولویت‌های جاری سازمان امور دانشجویان است و پروژه‌های متنوع دیگری در این زمینه هدف گذاری شده‌اند که از آن جمله می‌توان به کشف تقلب و جعل، استخراج اطلاعات از تصاویر اسناد، اعتبارسنجی و تحلیل داده‌های کارنامه‌های جسم و روان به منظور سنجش ریسک روانی، جسمی و تحصیلی دانشجویان و پیش بینی رفتارهای پر خطر، اشاره کرد.