ارسلان ویسی: اندیشکده حکمروایی فرهنگی دانشگاه صنعتی شریف با همکاری خانه اندیشه‌ورزان روز دوشنبه هشتم مرداد، میزبان نشستی تخصصی با عنوان «فرهنگ و فراغت: آسیب‌شناسی الگوهای فراغتی در ایران» بود. این رویداد مسئله‌محور با حضور سه تن از صاحب‌نظران برجسته حوزه فرهنگ و جامعه‌شناسی برگزار شد و طی آن چالش‌های موجود در حوزه اوقات فراغت در ایران مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
به گزارش خبرگزاری سینا،در ابتدای جلسه، دبیر نشست با ارائه تعریفی از مفهوم فراغت، زمینه را برای ورود به بحث اصلی فراهم کرد. وی با اشاره به تعریف کاپلان، جامعه‌شناس آمریکایی، فراغت را «شماری از مشغولیت‌هایی که فرد آزادانه به اختیار خود برای استراحت، تفریح، سرگرمی، افزودن به دانش یا توسعه دادن مهارت‌های خودش به کار می‌گیرد و برای او نوعی رضایت درونی به همراه دارد» تعریف کرد.
وی در ادامه به میانگین مدت زمان فراغت در هفته (بین 2 تا 4 ساعت) بر اساس پیمایش‌های انجام‌شده اشاره کرد و ادامه داد: طبق پژوهشی که اخیراً با عنوان «هزینه‌کرد فرهنگی ایرانیان» انجام دادیم، در سال 1401، میانگین هزینه‌کرد خانواده ایرانی برای تفریح و سرگرمی تنها 150 هزار تومان بوده است. این رقم از 0.2درصد در سال 96 به 0.1درصد در سال 1401 رسیده و تقریباً نصف شده است. البته که مجموع برآوردهای ما نشان می‌دهد هزینه کرد فرهنگی خانوار ایرانی افت کرده و از در واقع از ۱۱درصد در سال 96 به 9درصد در سال 1401 رسیده و به تبع موضوع تفریح و سرگرمی نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست.
وضعیت اقتصادی تعیین‌کننده فراغت است
دکتر محمد سعید زکایی، جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، اولین سخنران این نشست بود. وی در ابتدای سخنان خود به مهمترین عوامل شکل‌دهنده به الگوهای فراغتی به ویژه جوانان اشاره کرد: ساختار و عاملیت بازیگرهای میدان فراغت هستند. فراغت در متن تاریخی و موقعیتی خود ساخته می‌شود. وضعیت امروز جامعه ایرانی با چند سال پیش بسیار تفاوت دارد. با یک تفسیر مکانیکی اگر قرار است فراغت را هم برشی از فرهنگ در نظر بگیریم همان پوست‌اندازی‌ها، تغییرات و استحاله‌هایی که مفهوم فرهنگ در کلیت خود تجربه می‌کند، فراغت هم تجربه می‌کند. در بحث ساختار، بیش از هر چیز عامل اقتصاد، تعیین‌کننده نوع فراغت است. فراغت تهرانی‌ها با غیرتهرانی‌ها متفاوت است. فضاها، جوانی گسترده و تأخیر در ازدواج، تحولات در نظام خانواده، فضاها، عنصر دین، بحران بیکاری، تحریم‌ها و… هر کدام به نحوی بر فراغت ایرانیان اثر گذاشته‌اند.
چالش‌های فراغت مجازی و راه‌حل‌های آن
تغییرات الگوهای فراغتی در سال‌های اخیر، مبحث دیگری بود که زکایی به آن اشاره کرد و افزود: “امروزه شاهد شکل‌گیری نوع جدیدی از فراغت هستیم که می‌توان آن‌را فراغت دیجیتال یا مجازی نامید. طبق آمارها، نزدیک به 60درصد نوجوانان 9 تا 17 ساله، روزانه بیش از 3 ساعت از اینترنت استفاده می‌کنند. این مسئله چالش‌های جدیدی را پیش روی ما قرار می‌دهد و به نوعی آشفتگی منجر شده است. بنابراین نیازمند بازنگری در سیاست‌گذاری‌های موجود هستیم. برای اوقات فراغت در عصر حاضر باید بیشتر تقاضامحور باشیم تا عرضه‌محور و به سیاستگذاری فراغتی نگاه نظام‌مند داشته باشیم. در همین راستا استعدادیابی در مدارس لازم است. همچنین باید توجه بیشتری به بخش غیردولتی و کارهای داوطلبانه مثل هنر و ورزش صورت بگیرد.
فضای خصوصی پناهگاه مردم برای اوقات فراغت
در بخش دوم نشست، دکتر جبار رحمانی، انسان‌شناس و عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، به نقد سیاست‌های موجود در حوزه فراغت پرداخت. وی با انتقاد از نگاه فقهی محدود به مسئله فراغت گفت: «متأسفانه در ایران، بسیاری از فعالیت‌های فراغتی جرم‌انگاری شده‌اند. این رویکرد باعث شده تا بخش زیادی از جامعه برای گذران اوقات فراغت خود به فضاهای خصوصی و اندرونی پناه ببرند».
دکتر رحمانی با اشاره به پدیده ویلاسازی در ایران افزود: «بخش زیادی از آنچه که به نام ویلاسازی در ایران رخ داده، ناشی از این است که افراد می‌خواهند یک چهاردیواری اختیاری داشته باشند تا بتوانند در آن راحت باشند. این مسئله نه تنها از لحاظ اقتصادی به صرفه نیست، بلکه پیامدهای زیست‌محیطی جدی نیز به همراه دارد». وی همچنین بر لزوم بازنگری در سیاست‌های فضایی فراغت تأکید کرد و گفت: «ما نیاز داریم فضاهای عمومی بیشتری برای گذران اوقات فراغت ایجاد کنیم تا پیوندهای اجتماعی تقویت شوند. متأسفانه در حال حاضر، حتی برگزاری یک دورهمی ساده و سالم در فضای عمومی با محدودیت‌های زیادی مواجه است».
تعدد و ناهماهنگی نهادها و مراکز تصمیم‌گیر
دکتر مسعود حسنلو، پژوهشگر حوزه فراغت و دبیر ستاد توسعه فناوری‌های فرهنگی و نرم، آخرین سخنران نشست بود. وی در مجموع به مشکل تعدد مراکز تصمیم‌گیری در حوزه اوقات فراغت اشاره کرد و گفت: در حال حاضر بیش از 20 سازمان و نهاد به طور مستقیم و غیرمستقیم متولی بحث فراغت هستند. این سازمان‌ها از آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها گرفته تا سازمان بسیج، تبلیغات اسلامی و سازمان جوانان را شامل می‌شوند. متأسفانه هماهنگی لازم میان این نهادها وجود ندارد و این امر باعث شده تا سیاستگذاری در این حوزه با چالش‌های جدی مواجه شود. وی ادامه داد: نظریه فرهنگی فقط با سیاستگذاری اتفاق نمی‌افتد. باید چارچوب نظریه فرهنگی را بپذیریم و بستر اوقات فراغت را براساس نظریه فرهنگی بنا کنیم. در ساختار جمهوری اسلامی کار سیاستگذار، فهم نظریه فرهنگی است. حسنلو با اشاره به تجربه خود در ایجاد فضای فراغتی «روشانو» برای کودکان، بر تقویت اعتماد به نفس سیاستگذار در مواجهه با پدیده‌های نوین تأکید کرد و گفت: «ما نیاز داریم به یک ذهنیت قوی و بومی برسیم که بتواند در عین حفظ ارزش‌های فرهنگی با واقعیت‌های جدید نیز سازگار شود».
نشست «فرهنگ و فراغت: آسیب‌شناسی الگوهای فراغتی در ایران» که با استقبال چشمگیر دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه فرهنگ و جامعه همراه بود، با طرح پرسش‌هایی از سوی حاضران و پاسخگویی سخنرانان به پایان رسید. برگزارکنندگان نشست «فرهنگ و فراغت: آسیب‌شناسی الگوهای فراغتی در ایران» بیان کردند که امیدوارند نتایج و پیشنهادات مطرح شده در این نشست بتواند در بهبود سیاست‌گذاری‌های آینده در حوزه اوقات فراغت مؤثر واقع شود و باعث ارتقای کیفیت زندگی شهروندان ایرانی شود.