یک پژوهشگر موسیقی آیینی و مذهبی با تصریح اینکه هر اتفاق جدید در هنر تعزیه نوآوری نیست، گفت: تمامی آسیب‌هایی که امروز در هنر تعزیه دیده می‌شود، ناشی از بی‌دانشی‌ها و بی‌تدبیری‌هایی است که به اسم نوآوری اتفاق افتاده است.
به گزارش سینا از روابط عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی چهارمحال و بختیاری، نخستین گردهمایی نوازندگان و خوانندگان موسیقی آیینی و مذهبی استان با عنوان «نوای محرم» در قالب قرارگاه شهید آوینی، عصر یکشنبه 17 تیر در فرهنگسرای شهرکرد برگزار شد.
در بخشی از این برنامه منصور قربانی از پژوهشگران موسیقی آیینی و مذهبی به بررسی و آسیب شناسی موسیقی عاشورایی پرداخت که خبرگزاری ایکنا چهارمحال و بختیاری شرح کاملی از صحبت‌های وی را منتشر کرده است.
به نقل از خبرگزاری ایکنا، این پژوهشگر موسیقی آییی و مذهبی در تبیین مفهوم واژه «آیین»، اظهار کرد: بشر از زمانی که حیات یافت، با برخی حوادث مانند سیل، زلزله و خطر حیوانات درنده مواجه شد و احساس ترس به او دست داد که برای فرار از این ترس‌ها، به برخی عناصر نظیر سنگ و کوه پناه برد و چه بسا سنگ‌پرستی و بت‌پرستی ریشه در همین فرایند داشته است.
منصور قربانی با ذکر اینکه بشر با این کار، ترس را به رجا بدل ساخت تا امید به زندگی را در دل خود بپروراند، ادامه داد: این پناه‌جویی‌ها رفته رفته شکل جمعی به خود گرفتند و آیین‌ها ایجاد شدند که چندین هزار مدل آیین‌های پرستش دسته‌جمعی در مناطق مختلف جهان از مصادیق آن است.
وی بیان کرد: در پی آن، شکل‌های مختلف اجرای آیین‌ها طراحی شد؛ آیین‌هایی همچون منقبت‌خوانی، شمایل‌گردانی، چاووش‌خوانی، قمری‌خوانی، علم‌گردانی، کتل‌گردانی و ده‌ها آیین محرمی و عاشورایی در این راستا متولد شدند که از آن‌ها، هنرهای آیینی نظیر پرده‌خوانی، نقالی، شبیه‌خوانی و تعزیه شکل گرفت.
ارکان اصلی هنر تعزیه
این پژوهشگر حوزه موسیقی عاشورایی با اشاره به اینکه تعزیه‌خوانی یک هنر موضعی و سنتی نبوده بلکه پیشرو است و جریان دارد، افزود: در برخی موارد شنیده می‌شود که نسل جوان با تعزیه میانه‌ای ندارد که البته بخشی از علت مربوط به تعزیه‌خوانان و خوانندگان و نوازندگانی است که گاه ابداعات خطرناکی را در حوزه تعزیه‌خوانی دارند.
قربانی، ارکان هنرهای آیینی از جمله تعزیه را یادآور شد و توضیح داد: یکی از ارکان، شعر و ادبیات است که از دیرباز مطرح بوده است، به طور مثال در حوزه نقالی، ادبیات و طومارنویسی را می‌توان نام برد یا در حوزه تعزیه، شعر و نظم و البته در جاهایی نثر، بسیار موضوعیت دارد و نمایش، رکن دیگر هنرهای آیینی است که هر یک شکلی از نمایش را به منصه ظهور و بروز می‌رسانند.
وی ادامه داد: حتی هنر تجسمی را نیز می‌توان رکنی از هنرهای آیینی محسوب کرد که در تعزیه، علم و کتل‌ها مصداقی از هنر تجسمی هستند. کلاه‌خود قلم‌زنی شده یا خوشنویسی بر روی شمشیر از دیگر مظاهر هنرهای مختلف در آیین تعزیه هستند.
قربانی با اشاره به اینکه موسیقی از دیگر ارکان هنرهای آیینی و اصلی‌ترین رکن به‌شمار می‌رود، بیان کرد: شاید دیگر ارکان ذکر شده در آیین شبیه‌خوانی قابل چشم‌پوشی باشند اما موسیقی را نمی‌توان از این آیین حذف کرد زیرا یک رکن اساسی بوده که از قدیم با آیین‌ها و با مذهب ممزوج بوده است. قرائت قرآن کریم نیز از دیرباز با لحن همراه بوده و مداحی و روضه یا چاووش‌خوانی بدون موسیقی موضوعیت ندارند.
تلفیق موسیقی و هنرهای آیینی
این پژوهشگر موسیقی آیینی با یادآوری اینکه اسامی ردیف‌ها و گوشه‌های موسیقی منطبق با مفاهیم مذهبی هستند، اظهار کرد: پیداست که موسیقی در مذهب و آیین ما تنیده شده است. اساتید بزرگی از جمله ابوالحسن صبا قائلند که تعزیه حافظ و میراث‌دار گوشه‌های ایرانی است. تاریخ موسیقی ایران گواه آن است که ریشه برخی ردیف‌ها و گوشه‌ها برخاسته از هنر تعزیه است با این توضیح که اساتید قدیمی تعزیه، گوشه‌ای را خلق کردند و به‌تدریج وارد موسیقی ایرانی شد.
قربانی با اشاره به اینکه شبیه‌خوانی هنری بدیع، جذاب، فاخر و کامل است، اظهار کرد: درباره تاریخ این هنر روایت‌های مختلفی وجود دارد که هیچ‌یک مستند و مستدل نیست. نقل است که یزید بعد از واقعه کربلا از لشکریان خود خواست تا صحنه‌های این واقعه را برای او به نمایش درآورند که اگر این ادعا صحیح باشد، این نمایش‌ها را باید اولین تعزیه‌های تاریخ بنامیم. بر همین اساس است که تعزیه‌ای با نام بارگاه یزید یا خرابه شام شکل گرفت.
وی با تأکید بر اینکه تاریخچه هنرهای آیینی به‌ویژه شبیه‌خوانی و تعزیه از دوران صفوی مستند و مشخص است، توضیح داد: از این دوران به بعد می‌توان علمی‌تر راجع به این آیین صحبت کرد که البته در این دوران هم شکل کاملی از این هنر را که ترکیبی از هنرهای مختلف است، وجود ندارد و تکامل شبیه‌خوانی به‌تدریج اتفاق افتاده است، اما تکامل اصلی که برآیند آن را امروز می‌توان مشاهده کرد، مربوط به دوران قاجار به‌ویژه عهد ناصری است.
تکامل تعزیه در عصر قاجار
قربانی تصریح کرد: در این دوران، سفرها به اروپا منجر به الگوگیری از تئاتر شده و آیین تعزیه کم‌کم تکامل می‌یابد، همچنین تکیه دولت در این دوران تأسیس شد و بنایی بود که در دوره ناصری به منظور اجرای مراسم تعزیه و برگزاری آیین‌های سوگواری و روضه‌خوانی در ایام عاشورا در پایتخت احداث شد. در همین عصر است که ساز ترومپت از اروپا وارد ایران می‌شود و به آیین تعزیه راه می‌یابد و همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد اما آسیب اینجاست که هیچ کار خلاقانه، نوآورانه و شکیلی در حوزه موسیقی تعزیه از دوران قاجار تاکنون شکل نگرفته است.
این پژوهشگر موسیقی آیینی و مذهبی با بیان اینکه هر اتفاق جدیدی که در هنر تعزیه می‌افتد نوآوری نیست، توضیح داد: مرحوم استاد هاشم فیاض قائل بود که نوآوری در هنر تعزیه موضوعیت دارد و امکان‌پذیر است به شرط آنکه هیچ کاری انجام نشود و دوری از اصل روی ندهد. تمامی آسیب‌هایی که امروز در هنر تعزیه دیده می‌شود ناشی از بی‌دانشی‌ها و بی‌تدبیری‌هایی است که به اسم نوآوری اتفاق افتاده است. اینکه در تعزیه با ترومپت یا ساز دیگری یک ملودی غربی نواخته شود، نوآوری نیست بلکه خطا و آسیب است. امروز از آنجا که منابع علمی و تخصصی در حوزه تعزیه وجود ندارد، متأسفانه از اصل دور شدیم و این یک فاجعه است.
هنری با معیارها و فرمول‌های مشخص
قربانی با تأکید بر اینکه تعزیه تنها هنر نمایشی جهان است که در تمامی ارکانش اعم از شعر، موسیقی، لباس و دیگر جزئیات معیار و فرمول دارد، ادامه داد: در هیچ هنر نمایشی دنیا نمی‌توان پیدا کرد شخصیتی که به طور مثال لباس به رنگ قرمز بر تن دارد، انسان بدی است یا کسی که زرد بر تن دارد، انسان بدی است که تردید دارد و در ادامه به راستی روی می‌آورد، کسی که سبز می‌پوشد از اولیای الهی است یا شخصیت سفیدپوش، شهید می‌شود.
وی افزود: همه چیز در تعزیه حساب شده است، به طور مثال اگر بازیگر نیم‌دور زد یعنی از خیمه‌ای به خیمه دیگر می‌رود یا اگر یک دور زد یعنی از یک منطقه به منطقه دیگری جابه‌جا شده است. اگر دور زدن در جهت عقربه ساعت باشد یعنی به آینده رجوع دارد و اگر بر عکس باشد، یعنی به گذشته اشاره می‌شود. امروزه این موارد در برخی تعزیه‌ها به اشتباه اجرا می‌شود، حال آنکه در قدیم حساب و کتاب داشت بنابراین تأکید می‌شود که نباید از اصل تعزیه نباید جدا شد.
قربانی در خصوص تأثیرات عاطفی تلفیق شعر و موسیقی در هنر تعزیه، توضیح داد: هر کدام از آوازها نوعی از عاطفه و احساس را به مخاطب انتقال می‌دهند بنابراین انتخاب آواز در روضه و تعزیه و نظیر اینها نکته بسیار مهمی است، به طور نمونه آواز شور و متعلقات آن با موضوعات و مفاهیمی همچون حزن و اندوه و پشیمانی و احساساتی از این دست همخوانی دارد، اگر خواننده به اشتباه برای انتقال این مفاهیم و معانی به آواز همایون روی آورد، به طور طبیعی نخواهد توانست احساسات مخاطب را تحت تأثیر قرار دهد و فضای مورد نظر را ایجاد نمی‌کند.
پژوهشگر موسیقی آیینی و مذهبی در پایان بیان کرد: تعزیه روضه‌خوانی، مداحی یا ترانه‌خوانی یا اذان‌گویی نیست بلکه همه هنرها از تصنیف گرفته تا آواز، ریتم، ادبیات روایی و دیگر هنرها را در خود دارد.
یادآور می‌شود، گردهمایی «نوای محرم» که ذیل طرح‌های قرارگاه شهید آوینی به همت اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی چهارمحال‌وبختیاری و انجمن موسیقی استان برگزار شد، با به اهتزار درآمدن بیرق و علم عزای حسینی(ع) با اجرای گروهی از نوازندگان همراه بود.
رونمایی از آهنگ‌های عاشورایی «آغلرم» با صدای مجید خدادادی طاقانکی، «سرزمین عشق» با نوای سیدصابر موسوی، جواد فاتحی و امیرحسین محمدی و تجلیل از پیشکسوتان موسیقی آیینی و مذهبی؛ مختار احمدی، حمید بهرامی، عباس خدابنده سامانی، احمدعلی بهرامی و یزدان آقابابایی از دیگر بخش‌های نخستین گردهمایی «نوای محرم» در شهرکرد محسوب می‌شود.