بدون تردید یکی از مهم ترین اخباری که در روزهای اخیر در تمامی رسانه ها، شبکه های مجازی و اخبار درباره آن بحث می شود، موضوع آتش سوزی و تخریب ساختمان پلاسکو است که متاسفانه موجب کشته شدن جمعی از هموطنان و شهادت گروهی از آتش نشان هایی شد که برای اطفای حریق و در زمان فرو ریختن این ساختمان در آن حضور داشتند. در این میان بسیاری از افراد با اشاره به عمر 54 ساله این ساختمان، تخریب شدن آن بر اثر آتش سوزی را توجیه کرده و دور از ذهن نمی دانند. دلایل تخریب این سازه عظیم بر اثر آتش سوزی موضوعی است که باید از سوی کارشناسان و پس از بررسی های دقیق اعلام شود؛ اگرچه عمر 54 ساله برای یک برج چندان زیاد محسوب نشده و هم اکنون برج های متعددی در گوشه و کنار جهان با قدمتی بیش از یک سده وجود دارد که بدون هیچ مشکل و ایرادی در حال استفاده بوده و از نظر موارد امنیتی نیز در سطح استانداردی قرار دارند.
بافت فرسوده و بافت تاریخی با یکدیگر تفاوت داشته و نباید این دو را با هم اشتباه گرفت. بافت های تاریخی بخشی از هویت فرهنگی، معماری، اجتماعی و تاریخی یک سرزمین محسوب می شوند و باید به گونه ای برنامه ریزی شود که این بافت ها با حفظ اصالت و هویت خود برای نسل های بعدی باقی مانده و در عین حال از نظر استحکام و امنیت نیز در سطح مطلوبی نگهداری شوند.
در این میان اما بحث بافت های فرسوده، بافت های تاریخی، تفاوت ها و شباهت های آن ها و لزوم ساماندهی مناسب و نحوه تعامل با این بخش های مهم شهری، مقوله ای است که باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. کشور ایران با دارا بودن تاریخی چند هزار ساله، یکی از کهن ترین تمدن های جهان محسوب شده و طبیعتا در این کشور شهرها و روستاهای متعددی وجود دارد که دارای بافت هایی تاریخی و ارزشمند هستند.
در ابتدا باید به این موضوع مهم اشاره کرد که بافت فرسوده و بافت تاریخی با یکدیگر تفاوت داشته و نباید این دو را با هم اشتباه گرفت. بافت های تاریخی بخشی از هویت فرهنگی، معماری، اجتماعی و تاریخی یک سرزمین محسوب می شوند و باید به گونه ای برنامه ریزی شود که این بافت ها با حفظ اصالت و هویت خود برای نسل های بعدی باقی مانده و در عین حال از نظر استحکام و امنیت نیز در سطح مطلوبی نگهداری شوند در حالی که در مورد بافت های فرسوده این نکته موضوعیت نداشته و نحوه رویکرد و مواجه با آن ها تنها با توجه به سیاست های رشد و گسترش شهری است. در این میان گاه بافت های تاریخی به صورت بافت های فرسوده مشاهده شده و بر اثر بی توجهی و عدم مرمت و نگهداری مناسب، در شرایط نامناسبی از نظر استحکام و نما قرار می گیرند. در این حالت نحوه مواجه با این آثار بسیار حساس و نیازمند مطالعه و رویکردی کاملا حرفه ای است. متاسفانه هنوز یک تعریف جامع و یکسان از بافت های تاریخی و فرسوده و شرایط بهسازی و نوسازی این مناطق ارائه نشده است که مورد قبول نهادهای مرتبط مانند وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرداری ها و … قرار گرفته و به همین دلیل در حال حاضر شاهد رویکردهای متفاوت و بعضا متضادی از سوی این سازمان ها نسبت به بافت های تاریخی هستیم.
در این میان یکی از جامع ترین تعاریف از منظر علم شهر سازی؛ مصوبه شورای عالی شهرسازی در این رابطه است که می گوید: بافت فرسوده به بافت های حاشیه شهر که در اثر توسعه شهر به آن ملحق شده و فاقد هرگونه طراحی شهری هستند اطلاق می شود و بافت تاریخی فرهنگی به هسته اولیه تشکیل شهرها که دارای ارزش های معماری و اجتماعی نهفته فراوانی است اطلاق می شود.
به استناد مصوبه جلسه مورخ 16/3/84 شورای عالی شهرسازی ومعماری ایران درخصوص بافت های فرسوده شهری، این بافت ها به سه دسته تقسیم می شوند.
الف – بافت های دارای میراث فرهنگی
ب – بافت های شهری (فاقد میراث فرهنگی )
ج – بافت های حاشیه ای (سكونتگاههای غیررسمی)
بر اساس این مصوبه بافت های دارای میراث های شهری بافت هایی هستند كه دربرگیرنده آثار بجای مانده از گذشته و جایگزین ناپذیری هستند كه می توانند در آگاهی جوامع از ارزش های فرهنگی وگذشته خود كمك كند . حفظ آن ها علاوه بر، برانگیختن غرور ملی و ایجاد حس هویت، بر كیفیت زندگی نیز می افزاید . این آثار كه به یكی ازسه دوره باستان ، دوره تاریخی و یا معاصر تعلق دارد ،به ثبت آثارملی رسیده اند و یا در فهرست میراث های با ارزش سازمان میراث فرهنگی وگردشگری قرار دارند.
بافت های شهری (فاقد میراث شهری ) بافت هایی هستند كه اگرچه درمحدوده قانونی قرار داشته، دارای مالكیت رسمی وقانونی اند؛ اما ازنظر برخورداری ازایمنی ، استحكام وخدمات شهری دچار كمبود هستند.این کمبود می تواندبه دلیل عدم توانائی اقتصادی مالک، شرایط محیطی و … باشد که در نهایت به هوست شهری لطمه زده و باید در قوانین نوسازی نسبت به آن ها توجه داشته و مشکلات این مناطق را برطرف کرد. گفتنی است : حفظ محیط زیست و منابع طبیعی در حاشیه شهرهای بزرگ و در نهایت تخصیص بهینه منابع ملی (باجلوگیری از ، آسیب باغ ها و اراضی کشاورزی و نظایر آن ) از جمله نتایجی است که از احیا و نوسازی بافت های فرسوده شهری حاصل خواهد شد .
بر اساس مصوبه فوق، معیارهای زیر را می توان به عنوان مشترکات نظریات مختلف جهت تشخیص و شناخت بافت فرسوده از غیر فرسوده برشمرد:
– فقدان شرایط مطلوب اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، کالبدی و زیست محیطی.
– عدم برخورداری از شبکه دسترسی مناسب و کمبود خدمات و زیرساختهای شهری.
– آسیب پذیری در برابر بلایای طبیعی و سایر بحران ها به دلیل عمر زیاد ساختمان ها و ناپایداری ناشی از قدمت یا استفاده از مصالح نامناسب.
– تراکم بالای جمعیت با وجود ریزدانگی بافت و تراکم ساختمانی پائین.
– عدم امکان نوسازی (به سبب فقر مالکین) و عدم وجود انگیزه های سرمایه گذاری.
– میل به مهاجرت و تغییرات مستمر بافت اجتماعی بومی و جایگزینی گروه های ناتوان تر.
– مشکلات حقوقی ساکنان مانند توارث و یا مسائلی مانند وقف.
هنوز یک تعریف جامع و یکسان از بافت های تاریخی و فرسوده و شرایط بهسازی و نوسازی این مناطق ارائه نشده است که مورد قبول نهادهای مرتبط مانند وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرداری ها و … قرار گرفته و به همین دلیل در حال حاضر شاهد رویکردهای متفاوت و بعضا متضادی از سوی این سازمان ها نسبت به بافت های تاریخی هستیم.
با تلفیق تعاریف تخصصی و عمومی از مفهوم فرسودگی، می توان به این نتیجه دست یافت که وقتی عملکردهای اصلی بافتهای شهری در زمینه های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی دچار ناکارآمدی شوند، این بافتها در روند فرسودگی قرار می گیرند.
بر اساس این تعریف به سادگی می توان رویکرد منطقی و معقولی برای هر یک از این بافت ها ارائه کرده و پذیرفت که بافت های فرسوده می توانند در نقشه های توسعه شهر هر گونه تغییر و تخریبی را شاهد باشند اما بافت های تاریخی باید معیار اصلی و غیر قابل تغییر در برنامه های توسعه شهری محسوب شده و هیچ نوع دخل و تصرف کلی در آن ها نمی توان انجام داده و تنها باید از طریق کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، عملیات مرمت و احیا این آثار انجام شده و با در نظر داشتن هویت بنا، عدم تغییر در نمای ظاهری و تلاش برای زیباسازی و ارائه نمای جذاب شهری از طریق حفظ حریم و منظر آن ها می توان این بافت ها را تبدیل به قلب گردشگری شهرهای تاریخی کرده و در بخش های داخلی آن ها که در نما و منظر شهری تاثیری ندارند امکان انجام عملیات نوسازی و عمرانی زیر نظر متخصصان مرمتگر و باستان شناس بلامانع بوده و به این ترتیب با ارائه کاربری های جدید و مدرن به این آثار تاریخی می توان علاوه بر تبدیل بافت فرسوده و قدیمی به یک منطقه گردشگری و تجاری، امکان حضور مردم و شهروندان را نیز در آن ها فراهم کرد. البته در ایران هنوز راه درازی برای رسیدن به این ایده آل باقی مانده و مشکلات متعددی پیش روی قانونگذاران و مجریان قانون وجود دارد.
در نظر داشته باشید که ساختمان پلاسکو در نزدیکی بافت تاریخی شهر تهران قرار داشته و این آتش سوزی بدون شک سبب ایجاد خساراتی به بافت های مجاور آن شده است. به همین دلیل پرسنل یگان حفاظت میراث فرهنگی تهران برای کنترل شرایط در محدوده بافت تاریخی و موزه های محدوده منطقه 12 در وضعیت آماده‌باش کامل قرار گرفته اند.
به گزارش میراث آریا، رجبعلی خسروآبادی مدیر کل میراث فرهنگی استان تهران در این رابطه اعلام کرد: حضور شهروندان در خیابان سی تیر و اطراف آن برای رسیدن به محل حادثه آتش سوز ساختمان پلاسکو موجب شد تا برای دقایقی ازحام جمعیت به داخل موزه آبگینه؛ نظم عمومی و فضای موزه را متشنج کند که با هوشیاری و حضور به‌موقع پرسنل یگان حفاظت استان، شرایط کنترل و شهروندان به بیرون از محوطه موزه هدایت شدند. وی در ادامه افزود: در حال حاضر برآورد خسارت به بناها و بافت تاریخی مجاور ساختمان پلاسکو تا پایان امداد رسانی و بازگشایی مسیر امکان پذیر نخواهد بود، اما پرسنل یگان حفاظت میراث تهران برای کنترل شرایط در محدوده بافت تاریخی و موزه های محدوده منطقه 12 در وضعیت آماده باش کامل خواهند بود.
شاید روایت تلخ و ناگوار ساختمان پلاسکو سبب شود تا مسئولین مربوطه فکری عاجل برای بافت های ارزشمند تاریخی نه در شهر تهران که در تمامی مناطق ایران انجام داده و آن ها را از مناطق زاغه نشین، نیمه مخروبه و بد نما به قلب تپنده گردشگری و فرهنگ شهری تبدیل کرده و علاوه بر بهبود منظر شهری، از مزایای رونق اقتصادی حاصل از حضور گردشگران در آن بهره مند شوند.
قطعا مرمت و نگهداری بافتهای فرسوده که می تواند شامل بهسازی و نوسازی بافت باشد مرهون همت همگانی ارگان های شهری درکنار سازمان میراث فرهنگی است. امروزه در بسیاری از شهرهای کشور، خانه های قدیمی و آثار باستانی موجود در بافت های تاریخی به ثبت رسیده و با این وجود در برخی موارد شاهد نیمه مخروبه بودن آن ها و تجمع افراد بی خانمان و …. در آن ها هستیم.
البته این موضوع شامل همه موارد نشده و در سال های اخیر شاهد تبدیل برخی از خانه ها، حمام ها و کاروانسراهای قدیمی به رستوران و چایخانه های سنتی بودیم اما قرار نیست همه خانه های قدیمی به خانه فرهنگ یا چایخانه سنتی تبدیل شوند، بلکه می توان از آن ها در حوزه های مختلفی مانند مراکز فرهنگی، مراکز تولید صنایع دستی و حتی به عنوان فروشگاه های تحت نظارت و کنترل میراث فرهنگی و با در نظر داشتن ضوابط مورد نیاز، استفاده کرد. تجربه ای که مشابه ان در بسیاری از شهرهای تاریخی جهان مانند آتن؛ روم؛ لیسبون، بارسلونا، وین، استراسبورگ، لندن و … با موفقیت اجرا شده است.
در سال های گذشته در گوشه و کنار ایران بسیاری از بافت های تاریخی با بهانه مدرنیته و نوسازی از بین رفته اند که این موضوع به دلیل عدم درک صحیح مدیران برنامه ریز شهری از نوسازی شهر و هویت فرهنگی آن نشات می گیرد. این عدم فهم صحیح فرهنگی در حالی است که در بسیاری از کشورهای اروپایی بافتها فرسوده و تاریخی به صورتی منطقی در کنار نوسازی و رشد شهری حفظ شده است. کشور های ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، هلند و پرتغال را می‌توان از جمله کشور های اروپایی دانست که در راستای احیای بافت های تاریخی گام های ارزشمندی برداشته اند. هر یک از این کشورها در شهرهای مختلف خود با توجه به فرهنگ و پیشنه گوناگون خود، احیاسازی های متفاوتی را رقم زده اند؛ از موارد مهمی که در احیا بافت های تاریخی مورد توجه واقع است تلفیق و ایجاد یک همجواری منطقی بین بافت های قدیمی و جدید، بدون ایجاد کمترین مشکل است که همواره این مسئله در احیاسازی بافت های تاریخی از پیچیده‌ترین موارد محسوب می شود.
اصلی ترین هدف حفاظت از بافت های تاریخی، ایجاد ساختاری معقول برای ارتباط بین بافت تاریخی و بافت مدرن است که در بسیاری از این بافتها جهت ارتباط بر محور تاریخی تاکید شده می‌شود.برای نمونه در بعضی از شهر های تاریخی اسپانیا نظیر تولدو قوانینی مبنی بر ساخت ساختمان های نو با ظاهر و سبک بافت های قدیمی وجود دارد تا بتوان به زنده نگه داشتن بافت های تاریخی کمک کند.
متاسفانه در برخی شهرهای ایران با تخریب گسترده هویت ملی، برج‌های سر به فلک کشیده و یا مجتمع های تجاری ساخته شده و عدم تفیک بین بافت های فرسوده و تاریخی موجب فراموشی کامل بسیاری از بافتهای قدیمی شده است و روزانه در مکان های مختلف شهر تهران این بافت ها به شکل گسترده تخریب و با خانه های نوساز جایگزین می شوند، در حالی که این آثار علاوه بر ارزش تاریخی و فرهنگی خود، دارای پتانسیلی به مراتب بیشتر از برج های تجاری و مسکونی برای ارائه هویت شهری و ایجاد رونق در اقتصاد و گردشگری هستند.
امروزه با توجه با داغ بودن بحث آتش سوزی ساختمان پلاسکو که می توان آن را یکی از آثار هویت بخش شهر تهران و بخشی از حافظه تاریخی آن محسوب کرد که مردم این شهر بیش از نیم قرن در کنار آن زندگی کرده و خاطرات زیادی با آن داشتند؛ باید به طور جدی تر به نگهداری و نحوه برخورد با بافت های تاریخی و قدیمی و تلفیق منطقی فناوری و حفظ هویت تاریخی آن ها نگاه کرد. شاید اگر این ساختمان 17 طبقه دارای سیستم اطفای حریق مناسبی بود، امروزه شاهد تخریب بخشی از هویت تاریخی پایتخت و کشته شدن تعدادی از عزیزانمان نبودیم.
هم اکنون این عزم و توجه ملی در بین مردم و دولتمردان به وجود آمده و حتی به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دولت؛ رئیس‌‌جمهور با ابراز تأسف از حادثه آتش سوزی و ریزش ساختمان پلاسکو گفت: این یک درس و هشداری برای همه مسئولان بود که در زمینه ایمن سازی زندگی مردم که جزو حقوق شهروندی همه است، از جمله شهر، منطقه، فروشگاه و محل رفت و آمد امن، باید برنامه ریزی‌های دقیق‌تری انجام گیرد.
رئیس جمهوری در پاسخ به این پرسش که : ما بافتهای فرسوده فراوانی داریم، دولت چه برنامه‌ای دارد که این بافتها را مدرن کند تا شاهد این اتفاقات نباشیم، گفت: یکی از مسائلی که در آغاز دولت یازدهم در جلسات دنبال کردیم بحث بافتهای فرسوده بود، این بافتها در تهران، مشهد، اصفهان، شیراز و در شهرهای بزرگ و کوچک هستند. در تهران و برخی شهرستان‌ها بخش‌هایی از این بافتهای فرسوده، احیا شده است.…. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و وزارت راه و شهرسازی در این زمینه تلاش می‌کنند اما در عین حال یک برنامه جامع‌تری را برای بافتهای فرسوده نیاز داریم. اگر بتوانیم پیوندی میان کارآفرینان، سرمایه‌گذاران و بانک‌ها ایجاد کنیم آن ها می‌توانند با سرمایه‌گذاری مشترک روی این بافتهای فرسوده ، فعال شوند تا به این ترتیب هم صاحبان بافتهای فرسوده صاحب ساختمان‌های جدید شوند و هم سود این سرمایه گذاری‌ها بازگردد.
در این میان نکته ای که حتی در گفتگوی خبری ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران دیده می شود؛ عدم توجه به موضوع میراث فرهنگی و توجه به منظر فرهنگی و تاریخی بافت های قدیمی شهرها است. بدون تردید، نوسازی و ایمن سازی بافت های فرسوده باید در اولویت توسعه شهری قرار داشته باشد اما در این میان حفظ آثار تاریخی و فرهنگی نیز جایگاه خود را داشته و می توان تناسب معقول و مناسبی را با استفاده از ظرفیت کارشناسی و نظرات متخصصین مختلف در این زمینه اعمال کرد. آرزویی که اگر چه در حال حاضر با آن فاصله زیادی داریم، اما چندان دور از دسترس نبوده و با عزمی ملی و شناخت داشته ها و آن چه که باید انجام شود، قابل دسترسی است.
احسان محمدحسینی /دانشجوی دکترای باستان شناسی
No tags for this post.