به گزارش سیناپرس از مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، جمهوری اسلامی ایران از اوایل دهه 1380 در نرخ باروری به زیر حد جانشینی رفت و با مسئله پیری جمعیت در آینده خود روبرو شد. باوجود ابلاغ «سیاستهای کلی جمعیت» از سوی مقام معظم رهبری در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۳ و تصویب قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» در آبان ماه ۱۴۰۰ توسط مجلس شورای اسلامی، تحقق جوانی جمعیت مانند هر سیاست دیگر بدون همراهی نیروهای اجتماعی امکان‌پذیر نیست. یکی از مقدمات واجب برای همراهی و حرکت منسجم نیروهای اجتماعی، ایجاد اجماع بر اصل مسأله‌بودگی و اهمیت هدف و راهبردهای تحقق آن است و این اجماع بر محور پژوهش‌های هدفمند و برنامه‌محور به‌دست می‌آید.
برای تحقق جوانی جمعیت، در چند حوزه حصول اجماع ضروری است:
۱- ضرورت جوانی جمعیت: یکی از موانع جدی اجرای سیاستهای جوانی جمعیت، نبود درک مسئله پیری جمعیتی بهعنوان تهدیدی ملی در لایه‌های اجرایی و مدیریتی کشور است. این معضل تا حد زیادی به غلبه گفتمان کنترل جمعیت و تولید و ترویج سنگین و متراکم «ادبیات کنترل جمعیت» در سه دهه اخیر در سطح نهادهای علمی و اجرایی کشور بازمی‌گردد. این مهم از طریق تقویت گفتمان جوانی جمعیت و افزایش باروری و به‌روزرسانی ادبیات علمی آن و پر کردن شکاف نظری داخلی و جهانی و مطالعات تطبیقی کشورهای مختلف گسترش پیدا می‌کند تا اجماع بر اصل مسئله‌بودگی پیری جمعیت و پیامدهای آن و ضرورت حرکت به‌سوی جوانی جمعیت در میان نهادها و سازمان‌ها ایجاد شود.
۲- اولویت‌های راهبردی: مسئله بعدی ابهام درباره اولویت‌های جوانی جمعیت، است. این امر منجر به پراکنده‌کاری و اتلاف منابع و امکانات موجود و محدود کشور شده است. برخی مسأله کاهش فرزندآوری را اقتصادی می‌دانند و برخی آن را به تغییرات فرهنگی ناشی از مدرنیته نسبت می‌دهند. این اختلاف نظر در اولویت‌بندی مخاطبان نیز وجود دارد؛ برخی تشویق خانواده‌های کم‌فرزند را تنها راه حل می‌دانند و عده ای ازدواج جوانان مجرد را شاه‌کلید مسأله تلقی می کنند و گروهی دیگر کاهش و پیشگیری سقط جنین را اولویت می‌دهند و دسته‌ای دیگر حل مسأله ناباروری را بسیار بااهمیت می‌دانند. مسأله آن است که هیچ‌یک از این اولویت‌بندی‌ها مبتنی بر پژوهش و استخراج واقعیت‌های جامعه نیست. با توجه به زمان اندک پیش رو برای حل مسأله جمعیت، اولویت‌بندی مبتنی بر پژوهش‌های صائب، بسیار ضروری است تا بتوان به شکلی بهینه از منابع موجود کشور در این جهت استفاده کرد.
۳- نقشه راه: ازجمله نیازهای مهم در این مسیر، طراحی نقشه راهی است که چگونگی به‌کارگیری هم‌افزای ظرفیت‌های نهادهای عمومی و مردمی را به‌خوبی نشان دهد و میزان پیشرفت مورد انتظار سالانه جوانی جمعیت در کشور را ترسیم کند. ترسیم نقشه راهی مناسب برای جوانی جمعیت به چند دلیل از حساسیت بالایی برخوردار بوده و می‌بایست مبتنی بر تحقیقات و پژوهش‌های عمیق و گسترده صورت گیرد.
الف) مسأله جمعیت، مسأله‌ای چندبعدی و فرابخشی است که به همه شئون زندگی مرتبط است و پیچیدگی‌های خاصی دارد.
ب) پیچیدگی مسأله جمعیت، بررسی مستمر، روشمند و علمی و استفاده از تجربه سایر کشورها را ضروری می‌نماید.
ج) در بهره‌گیری از تجارب کشورها نباید راه تقلید را در پیش گرفت؛ جامعه ایرانی مانند هر جامعه دیگری، دارای شرایط خاص خویش است و نقشه راه می‌بایست مبتنی بر شناخت دقیق جامعه ایرانی باشد.
د) شناخت ظرفیت‌های جامعه ایرانی برای پیشبرد جوانی جمعیت، از جمله فرهنگ خانواده‌محور آن در مقایسه با سایر کشورها، از اهمیت خاصی برخوردار است.
ه) ترسیم نقشه راه باید با در نظر گرفتن این واقعیت باشد که کشور بیش از سی‌سال در مسیر تنظیم خانواده و کنترل جمعیت قرار داشته و قوانین و مقررات را بر اساس آن تنظیم کرده و همه بخش‌های اجرایی و علمی با این تفکر و نگرش به برنامه ریزی و اقدام پرداخته‌اند. این «چسبندگی نهادی» یک واقعیت است و تغییر این تفکر و عادت‌واره‌ها در نهادهای و سازمان‌های کشور به ابزارهای سیاست‌گذاری خاص خویش نیاز دارد.
و) با وجودی که آمارها زنگ خطر پیری را بیش از بیست سال پیش نواختند، اما مدت کوتاهی است که اقدامات جدی در این زمینه آغاز شده است. فرصت باقیمانده برای حل مسأله جمعیت نیز چندان نیست. از این‌رو ضرورت توجه فوری به این مسأله، بر پیچیدگی آن می‌افزاید و اقتضا می کند که در این زمینه اقدامات هوشمندانه انجام گیرد.
جان‌مایه دغدغه مردم، متخصصان و مسئولان و آنچه مانع حصول اجماع در خصوص جوانی جمعیت در هر سه محور فوق می‌شود، به رابطه متقابل جمعیت و پیشرفت برمی‌گردد. افزایش جمعیت همواره همراه با گسترش فقر، گرسنگی، بیکاری و محرومیت نشان داده شده و این موضوع تبدیل به یک باو ر شده است، اما کم‌تر عالمانه و محققانه مطالعه و بررسی شده است. انجام پژوهش‌های گسترده و عمیق، برای اندیشه‌سازی در این محورها و حصول اجماع میان مسئولان حوزه جمعیت، امری ضروری است. ازاینرو «بنیاد ملی علم ایران» برنامه پژوهشی «ارتقاء کارآمدی پژوهش‌های جمعیت و پیشرفت» را با موضوعات و مشخصات در دستور کار خود قرار داده است.
سه نوع حمایت در قالب این برنامه وجود دارد که شامل: حمایت از طرح‌های پژوهشی، حمایت از طرح‌های پسادکتری و حمایت از رساله‌های دکتری است؛
الف) حمایت از طرح‌های پژوهشی
در فراخوان حاضر یازده زمینه پژوهشی جمعیت در نظر گرفته شده است. ذیل هر یکی از این زمینه‌های پژوهشی، چندین موضوع پژوهشی قابل تعریف است. بهعنوان مثال ذیل زمینه پژوهشی «ظرفیت جمعیتی ایران» می‌توان پژوهش‌هایی با موضوعات ظرفیت غذایی، ظرفیت آموزشی، ظرفیت مسکن و مانند آن به‌طور جداگانه تعریف و پیشنهاد کرد.
پژوهش اول: ظرفیت جمعیتی ایران
یکی از پرسش‌های مطرح در محافل علمی و حتی در میان عموم مردم آن است که کشور ایران چقدر ظرفیت جمعیتی دارد؟ و در این زمینه دیدگاه‌های متفاوتی مطرح شده است. متأسفانه تاکنون پژوهشی جامع در زمینه همه ابعاد ظرفیت جمعیتی کشور انجام نشده است. این پژوهش می‌خواهد ظرفیت کشور را از حیث غذا، بهداشت، آموزش، محیط‌زیست و… ارزیابی کند.
پژوهش دوم: علل کلان کاهش فرزندآوری در ایران
نرخ باروری در ایران طی یک دوره شانزده ساله (۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸) از رقم ۶.۴۴ به زیر نرخ جانشینی (۲.۰۲) رسید. چنین کاهشی با این سرعت در دنیا کم‌نظیر است. این پژوهش در جستجوی علل کلان و ساختاری مؤثر بر کاهش فرزندآوری در این دوره است. هم‌اکنون دیدگاه‌های مختلفی در این زمینه مطرح می‌شود که در سطح فرضیه باقی مانده و نیازمند بررسی تجربی است. برخی تغییرات فرهنگی (مدرنیته، فردگرایی، دین و…) را علت کاهش فرزندآوری می‌دانند و عده ای آن را به اقتصاد و وضعیت معیشتی مردم نسبت می‌دهند، گروهی دیگر این کاهش را ناشی از مداخله و اقدامات دولت (مانند قانون «تنظیم خانواده و جمعیت») می‌دانند و شماری دیگر عوامل اجتماعی (مانند افزایش شهرنشینی، سبک زندگی و…) را علت اصلی می‌پندارند. پاسخ به این پرسش و سهم هر یک از این عوامل می‌تواند به جهت‌گیری صحیح سیاستهای کنونی افزایش فرزندآوری کمک شایانی کند.
پژوهش سوم: بررسی ظرفیت‌ها و موانع جوانی جمعیت در قوانین و مقررات
بدان سبب که وضعیت جمعیت یک کشور کاملاً به ابعاد توسعه آن مرتبط است، قوانین و مقررات مختلف در حوزه‌های گوناگون چون بهداشت، آموزش، مسکن، حمل‌ونقل و… می‌تواند روی رفتار جمعیتی جامعه اثر بگذارد و نقش مانع یا تسهیل‌کننده را بازی کند. این اثر می‌تواند مستقیم یا غیرمستقیم باشد. بررسی تأثیر مثبت یا منفی، می‌تواند باعث استفاده بیشتر از ظرفیت این قوانین و مقررات یا اصلاحات بعدی در آن‌ها شود.
پژوهش چهارم: نهضت ترجمه‌جوانی جمعیت
ادبیات علمی موجود در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور بر محور جمعیت، همان ادبیات مبتنی بر تنظیم خانواده باقی مانده است. درحالی‌که ادبیات علمی دنیا نزدیک به پنجاه سال است که به‌سمت جوانی جمعیت چرخش نموده و تغییر کرده است چندان که تعداد زیادی کتاب در این زمینه تألیف شده است. اما از این ادبیات در مراکز علمی کشور اثری نیست. ترجمه این کتاب‌های مرجع می‌تواند مسیر ادبیات علمی کشور را تغییر داده و فضای دانشگاهی را در حرکت به سمت جوانی جمعیت سوق دهد.
پژوهش پنجم: جمعیت و رفاه در ایران
از جمله باورهای حاکم بر مردم و متخصصان، تأثیر منفی افزایش فرزندآوری بر ابعاد مختلف رفاه است. بهعنوان مثال افزایش جمعیت موجب افزایش فقر و بیکاری و کاهش کیفیت آموزش و مانند آن می‌شود و از این مدخل، دوگانه کیفیت و کمیت جمعیت مطرح می‌شود. تحقیقات متعدد تجربی در کشورهای مختلف این باور را به چالش کشیده و به نتایج معکوس رسیده است. به‌عبارتی در بسیاری کشورها تحقیقات نشان می‌دهد که کمیت جمعیت نه‌تنها منافاتی با کیفیت ندارد، بلکه باعث ارتقای آن است. هدف این پژوهش آن است که اثر افزایش جمعیت و جوان‌تر شدن آن را بر روی ابعاد مختلف رفاه در واقعیت تجربی جامعه ایرانی بررسی کند. به‌طور مشخص نسل‌های بزرگ‌تر دهه‌های چهل، پنجاه و شصت نسبت به نسل‌های کوچک‌تر پس از آن، از نظر شاخص‌های رفاهی مانند اشتغال، مسکن و … در چه وضعیتی به‌سر برده‌اند؟ بررسی این موضوع می‌تواند به پرسش‌ها پیرامون اثر احتمالی سیاست کنونی جوانی جمعیت بر رفاه نسل‌های آینده پاسخ دهد.
پژوهش ششم: فراتحلیل تحقیقات جمعیت
سیاست‌گذاری جمعیت به‌شدت نیازمند نتایج پژوهش‌های علمی است. با توجه به فرصت اندک باقیمانده برای جبران جوانی جمعیت، این امر فوریت دوچندان پیدا می‌کند. طی چند دهه اخیر تحقیقات مختلفی در حوزه جمعیت شامل نرخ باروری، مها جرت، ناباروری، سقط جنین، ازدواج، طلاق، سالمندی و… انجام شده است. با وجود آن‌که این تحقیقات عمدتاً در فضای تنظیم خانواده و کاهش فرزندآوری انجام شده است، می‌توان از نتایج آن‌ها در جهت معکوس نیز استفاده کرد. این تحقیقات مانند بسیاری پژوهش‌های دانشگاهی، جزئی و پراکنده است؛ اما با فراتحلیل و پردازش این تحقیقات، می‌توان از یافته‌های آن‌ها برای سیاست‌گذاری بهره برد.
پژوهش هفتم: تدوین سرفصل بین‌رشته‌ای جمعیت و پیشرفت
جمعیت یک پدیده فرابخشی است که رابطة متقابل با ابعاد گوناگون پیشرفت (آموزش، بهداشت، مسکن و …) دارد. سیاست‌گذاری صحیح در زمینه جمعیت نیازمند تربیت نیروی انسانی متخصص و آشنا به ابعاد مختلف آن است. «جمعیت و اقتصاد»، «جمعیت و آموزش» و… رشته‌هایی هستند که تأسیس آن‌ها در مقاطع تحصیلات تکمیلی می‌تواند به تربیت نیروی متخصص کمک کند. موضوع جمعیت در دانشگاه‌های ایران به رشته جمعیت‌شناسی محدود شده درحالی‌که در دانشگاه‌های جهان این میان‌رشته‌ای‌ها بسیار گسترش یافته است. تدوین برنامه درسی این رشته‌ها، به‌ویژه با کمک دانشگاه‌ها، می‌تواند زمینه تأسیس و اجرای آن‌ها را فراهم سازد.
پژوهش هشتم: تدوین سیاستهای پیشگیری و کاهش سقط جنین در ایران
بر اساس برآورد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سالانه بین ۳۰۰ هزار تا ۱.۱ میلیون مورد سقط جنین رخ می‌دهد. با توجه به آن‌که تعداد موالید ۱.۱ میلیون نفر می‌باشد؛ پیشگیری و کاهش سقط جنین می‌تواند سهم به‌سزایی در بالا بردن نرخ باروری در ایران داشته باشد. موضوع سقط جنین دارای ابعاد، پیچیدگی‌ها و لایه‌های پنهانی است که بدون شناخت آن‌ها امکان سیاست‌گذاری صحیح در این زمینه وجود ندارد. در این پژوهش، علاوه بر استفاده از نتایج پژوهش‌های قبلی، در صورت نیاز به بررسی علل سقط جنین می پردازد و پس از آن مجموع یافته‌های حاصل‌شده را برای تهیه بسته سیاستی پیشگیری و کاهش سقط جنین به‌کار می‌گیرد. این پژوهش می‌تواند مقدمه تدوین لایحه سقط جنین در ایران باشد.
پژوهش نهم: سناریوهای جمعیتی ایران (ترسیم افق آینده)
یکی از مشکلات کنونی سیاست‌گذاری جمعیت، ترسیم نکردن آینده و افق و هدف‌گذاری روشن برای حل مشکل جمعیت است. عمدتاً بر تشویق به افزایش فرزندآوری تأکید می‌شود بدون آن‌که مشخص شود سالانه باید چه میزان به نرخ باروری اضافه شود تا مسأله جمعیت کشور حل شود و این میزان افزایش، با توجه به شرایط کشور چقدر امکان‌پذیر است؟! این تحقیق درصدد آن است که به سناریوهای جمعیتی برای حل مسأله جمعیت بپردازد تا سیاست‌گذاری معنی‌دار و موفق در این زمینه را ممکن سازد.
پژوهش دهم: تعداد مطلوب فرزند در خانواده‌های ایرانی
بسیار گفته می‌شود که فرهنگ جامعه به سمت فرزند کم‌تر تغییر کرده و خانواده ایرانی، دیگر خواهان فرزند بیشتر نیست اما مشاهدات و حتی برخی پژوهش‌ها یافته‌های دیگری را بیان می‌کند. البته برخی پژوهش‌ها بر تمایل کم‌تر به فرزند صحه می‌گذارند. اما در مجموع پژوهش‌های صورت گرفته فراگیر نبوده یا دارای اشکالات روش‌شناختی است. پاسخ دقیق و علمی به پرسش درباره تعداد مطلوب فرزند از نظر خانواده ایرانی، می‌تواند به هدایت صحیح منابع در سیاست‌گذاری جمعیت کمک کند.
پژوهش یازدهم: جوانی جمعیت و بایسته‌های پیشرفت
تحقق جوانی جمعیت همراه با الزاماتی در حوزه پیشرفت است. جمعیت افزایش یافته و جوان به مسکن، اشتغال، بهداشت، آموزش و مانند آن نیاز دارد، لذا از هم‌اکنون برنامه‌ریزی برای آن ضروری است. به همین دلیل در برنامه جوانی جمعیت برخی کشورها، ضمن پرداختن به اهداف مطلوب جمعیتی، عمده برنامه به اهداف توسعه‌ای ضروری برای تأمین این جمعیت پرداخته است. ازاینرو تحقیقات آینده‌نگرانه می‌تواند ضمن پیش‌بینی زیرساخت‌ها و امکانات موردنیاز جمعیت مطلوب آینده، به چگونگی تحقق آن‌ها بپردازد.
ب) حمایت از طرح‌های پسادکتری و رساله‌های دکتری
هدف حمایت از طرح‌های پسادکتری و رساله‌های دکتری، تربیت نیروی متخصص در زمینه جوانی جمعیت است. فهرست موضوعاتی که در طرح‌های پسادکتری و رساله های دکتری حمایت می شود شامل مطالعه تطبیقی سیاستهای کشورها در زمینه پیشگیری و درمان ناباروری؛ مطالعه تطبیقی سیاستهای کشورها در زمینه پیشگیری و درمان سقط جنین؛ مطالعه تطبیقی سیاستهای کشورها در زمینه افزایش فرزندآوری؛ مطالعه تطبیقی سیاستهای کشورها در زمینه مهاجرت؛ تحلیل سیاستی Policy Analysis ) ) جمعیت در ایران؛ ارزیابی عملکرد نهادهای عمومی در زمینه جوانی جمعیت؛ ارزیابی عملکرد نهادهای مردمی در زمینه جوانی جمعیت؛ ارزیابی تأثیرات سیاستهای جوانی جمعیت؛ درس‌آموخته‌های برنامه تنظیم خانواده در جهان برای پیشبرد جوانی جمعیت؛ تحلیل تأثیر قوانین و مقررات آموزش عالی بر جوانی جمعیت؛ تحلیل تأثیر قوانین و مقررات مسکن و شهرسازی بر جوانی جمعیت؛ تحلیل تأثیر قوانین و مقررات اشتغال بر جوانی جمعیت؛ تحلیل تأثیر قو انین و مقررات محیط‌زیست بر جوانی جمعیت؛ تحلیل تأثیر محتوای کتب درسی بر انگاره‌های دانش‌آموزان در زمینه جمعیت و خانواده؛ تحلیل تأثیر محتوای برنامه‌های صدا و سیما بر باورهای مخاطبان در زمینه جمعیت و خانواده؛ بررسی تحول فرهنگ خانواده‌محوری در ایران؛ آینده‌پژوهی زیرساخت‌های رفاهی متناسب با جوانی جمعیت؛ آینده‌پژوهی پیامدهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی پیری جمعیت در ایران؛ فراتحلیل پژوهش‌ها در زمینه سقط جنین؛ فراتحلیل پژوهش‌ها در زمینه مهاجرت؛
فراتحلیل پژوهش‌ها در زمینه ناباروری و فراتحلیل پژوهش‌ها در زمینه فرزندآوری است.
سه نوع حمایت در قالب این برنامه وجود دارد که شامل حمایت از طرح‌های پژوهشی، حمایت از طرح‌های پسادکتری و حمایت از رساله‌های دکتری می‌شود.
متقاضیان طرح‌های پژوهشی باید از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی مورد تأیید وزارت علوم و وزارت بهداشت باشند. متقاضیان طرح‌های پسادکتری و رساله های دکترا در صورت دارا بودن شرایط آیین‌نامه طرح‌های پسادکتری و رساله های دکتری بنیاد علم می‌توانند تا ۲۷ اردیبهشت ماه در این فراخوان شرکت کنند.
همچنین، سقف حمایت در نظر گرفته شده برای قالب‌های حمایتی شامل ۳۵۰ میلیون تومان برای طرح پژوهشی، ۱۱۰ میلیون تومان برای رساله دکتری و ۲۱۰ میلیون تومان برای طرح پسادکتری در نظر گرفته شده است.