زیستگاه‌های جنوبی یوزپلنگ‌های آسیایی در آنچنان بی‌آبی و کم‌توجهی غرق شده‌اند که کمتر دست نجاتی برای یاری‌شان دراز می‌شود.
در آغاز فصل زمستان و اواخر پاییز، فاجعه ابعادش را با قدرت هرچه تمام‌تر به رخ حیات‌وحش بی‌زبان می‌کشد: اینجا پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر اردکان است، زیستگاه یوزهای آسیایی، قلمرویی که در غم بی‌آبی ماتم گرفته است. از شهر اگر آمده باشی، با قمقمه‌ات روی هر بوته خشک آب می‌ریزی به امید اینکه خاک شسته شود و اندک سبزی نشانگر حیات، رخنمایی کند اما انتظار بیهوده است: اینجا حتی بوته‌های صحرایی دیگر رمق ندارند بدا به حال حیات‌وحش که در خاموشی می‌سوزد و می‌سازد.
پیش به سوی کویر
هنوز آفتاب طلوع نکرده است، عزم سفر می‌کنیم از استان اصفهان، محیط‌بانی چوپانان به سمت اردکان، پناهگاه حیات‌وحش دره‌انجیر؛ جایی که زمانی یوزپلنگ‌ها با افتخار در آن می‌خرامیدند و امروز اما آرام‌آرام در خاموشی فراموش می‌شوند گویی که هیچ‌گاه نبوده‌اند و ما اینچنین آسان و سهل یک میراث طبیعی را از دست می‌دهیم، چنانکه قبلاً نیز گونه‌های ارزشمندی همچون شیر ایرانی و ببر مازندران را از دست داده‌ایم.
اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان اردکان، یزد نخستین توقفگاه در طول مسیر است. از آنجایی که پیش از ساعات اداری وارد شده‌ایم، از سرما به نمازخانه پناه می‌بریم. در جنب راست نمازخانه ابهت یک عقاب استپی Steppe Eagle (Aquila nipalensis) ما را در جای خود میخکوب می‌کند. این پرنده که جزو پرندگان حفاظت‌شده است، از متخلف گرفته شده و به دلیل تهدیدات خاص، جمعیتش نیازمند مطالعات جامع‌تر و اقدامات حفاظتی جدی می‌باشد. رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان اردکان، مهندس مرتضی عزیزی یکی از مهم‌ترین چالش‌های کنونی منطقه را بی‌آبی حاصل از فقدان بارش‌های فصلی عنوان کرده و می‌گوید: «چشمه‌ها و آبشخورهای منطقه در حال حاضر بشدت نیازمند اصلاحات و بازسازی هستند. انجام کارهای ماندگاری مانند ساخت آبشخور طبیعتاً مستلزم صرف هزینه‌هایی در حد ۴۰ الی ۵۰ میلیون تومان است در حالی که کمک‌های خیرخواهانه به نسبت کوچک‌تر همچون نذر طبیعت را می‌توان برای اصلاح و بهبود وضعیت چشمه‌ها هزینه کرد. در برهه کنونی شرایط این منطقه به حدی نگران‌کننده است که شاید هرچه قدر هم که بدان بپردازیم، جوابگو نباشد. پوشاندن چشمه‌ها، لوله‌کشی آن‌ها تا آبشخور پایین‌دست جهت بهره‌برداری دام و دور ماندن آن‌ها از آبشخورهای حیات‌وحش هم‌اکنون با هزینه‌های موجود اندک و کمک‌هایی همچون نذر طبیعت امکان‌پذیر است اما اگر قرار باشد منابع آبی جدید و ماندگار بسازیم، ظرفیت آن‌ها نمی‌تواند از یک حدی کمتر باشد بعنوان مثال منبع چشمه کج‌لنگی نمی‌تواند زیر ۵۰ هزار مترمکعب باشد یا منبع چشمه رضااحمد نباید زیر ۱۰۰ هزار مترمکعب برآورد شود.»
از آنجایی که مدیریت تیم ارزیابی ساخت منبع ذخیره آب در پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر برعهده آقای مهندس جواد نجفی محیط‌بان‌زاده، یکی از کارشناسان پروژه بین‌المللی حفاظت از یوز آسیایی است لذا قرار شد که در وهله نخست از چشمه‌های منطقه بازدید شود. مهندس نجفی که تاکنون بارها به این منطقه سرکشی کرده، معتقد است که امروز بیش از هر روز دیگری نیازمند عزم جدی برای نجات حیات‌وحش بالاخص یوزپلنگ‌ها هستیم. نجفی در ادامه می‌گوید: «مشکل ناشی از کمبود آب در دره انجیر به دلیل حضور گونه‌های شاخصی مانند یوزها، جبیرها، آهوها، کل و بزها، قوچ و میش‌ها و … قابل اغماض نیست بنابراین هر طرحی و هر کمکی اگر قرار است که موثر باشد، زمان آن امروز است چرا که فردا می‌تواند خیلی دیر باشد.»
آبشخورهای حیات‌وحش نفس نمی‌کشند
پاسگاه محیط‌بانی خوشومی دره انجیر مقصد بعدی سفر تعیین شد. این پاسگاه در مسیر جاده خرانق و کوه چک‌چک واقع شده است. از آنجایی که روز از میانه گذشته بود تنها فرصت بازدید از دو چشمه، چاه پشته سرخ و پشت چاه پشته سرخ را داشتیم. سفری که با همراهی محیط‌بانان پاسگاه خوشومی آقای علیرضا رمضانی، آقای محمد جواد شرکایی و محیط‌بان تازه‌کار یزدان عقدایی داشتیم؛ کوتاه اما اما قابل‌تعمق بود.
مسیر دسترسی به آبشخورهای حیات‌وحش اغلب ناهموار و سخت است. از جایی به بعد مجبور شدیم که با پای پیاده مسیر را طی کنیم. پیاده‌روی تقریباً یک ساعته با صحنه‌هایی شوک‌آور همراه بود. در جای جای این مسیر ردپا و فضولات شتر و بیش‌تر از آن الاغ‌ها به چشم می‌خورد. یکی از دغدغه‌های ناشی از حضور این حیوانات، تداخل فضاهای دسترسی آن‌ها با سایر گونه‌های حیات‌وحش است. تجربه نشان می‌دهد که اغلب حیوانات حیات‌وحش از جمله یوز، آهو و جبیر به شدت از همجواری با الاغ‌ها و شترها پرهیز می‌کنند. به استثنای این مورد شترها و الاغ‌ها تاثیرات نامطلوبی هم بر آبشخورها و محیط‌های طبیعی می‌گذارند چنانچه آبشخورهایی که بازدید کردیم نه‌تنها با مدفوع شتر و الاغ آغشته بود بلکه بواسطه همین مساله میدانی فراهم شده بود برای تاخت و تاز جلبک‌ها که آن‌‌هم در عمل شرایط را برای بسیاری از جانوران حیات‌وحش نامطلوب می‌سازد. الاغ‌ها در مقایسه با شترها دردسرسازتر هستند چرا که دسترسی آن‌ها را به آبشخورهای حیات‌وحش می‌توان تاحدی محدود کرد اما در این میان الاغ‌ها عملاً افسار گسیخته هستند.
از آنجایی که نتایج تعارض‌های ناشی از حضور دام، سگ‌ها، شتر و به تازگی الاغ‌ها بارها و بارها نفس حیات‌وحش را به شماره انداخته، لذا کوچک‌ترین اهمالی دیگر قابل‌قبول نیست. سازمان حفاظت محیط‌زیست بعنوان مقام مسوول موظف است که در این زمینه هرچه سریع‌تر اعمال نفوذ کند و حیوانات اهلی و غیربومی را با جدیت هرچه بیش‌تر از زیستگاه‌های حیات‌وحش بالاخص یوزهای آسیایی که امروز در کل دنیا متوسط تعدادشان ۵۰ فرد تخمین زده می‌شود، خارج نماید.
گسترش مجتمع صنعتی و معدنی چادرملو تیغ تیزی زیر گلوی حیات‌وحش دره انجیر
در روز آخر حضورمان در دره‌انجیر از آبشخورهای دیگر بازدید کردیم. حضور گاه و بیگاه حیوانات وحشی بارها ما را به وجد آورد و تنها به یادمان انداخت که این حیوانات تا چه اندازه در معرض خطر هستند. احتمال گسترش مجتمع صنعتی و معدنی چادرملو در پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر اردکان (حدفاصل بزوا و دره انجیر) یکی از دغدغه‌های جدی امروز در این منطقه است. بدیهی است که در صورت تصویب چنین طرح‌هایی می‌بایست شاهد تخریب هر چه بیش‌تر زیستگاه‌های یوز، اختلال در مسیرهای مهاجرت و جدا شدن مناطق زیستی جانوران با جانوران دیگر در یک منطقه حفاظت‌شده بود و این رویکرد کاملاً مغایر با اهداف توسعه پایدار و اقتصاد مقاومتی است.
مهندس هومن جوکار، مدیر پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی ضمن اشاره به تهدیدات بقای یوزها در ایران می‌گوید: «۶ میلیون هکتار زیستگاه یوز در ایران را می‌توان یک ظرفیت استفاده نشده توصیف کرد، این ظرفیت همانند خیلی دیگر از ظرفیت‌ها، بواسطه‌ی وجود نفت در سایه باقی مانده. صنعت توریسم نمونه بارزی از ظرفیت‌های استفاده نشده در کشور ماست در حالی که ظرفیت پذیرش گردشگر در ایران خیلی بیش‌تر از میزان کنونی است. شاید اگر از همین فردا گردشگری به ایران نیاید و ما بخواهیم هزینه اقتصادی این مساله را برآورد کنیم، در وهله نخست به نظر برسد که چندان زیان اقتصادی متحمل نشده‌ایم. اما این واقعیت نیست چرا که اگر فرضاً روزی نفت ما تمام شود و بنا باشد که چرخ‌های اقتصاد بر پایه صنعت توریسم بگردد، آنگاه مشخص می‌شود که ما چقدر متضرر شده‌ایم.»
اکبر جعفرپور یکی از محیط‌بانان باتجربه و باسابقه دره انجیر، ضمن ابراز نگرانی از گسترش این مجتمع صنعتی و معدنی خاطرنشان ساخت: «بیش از ۲۰ سال است که این زیستگاه بی‌نظیر با همه مشکلات و دغدغه‌ها حفظ شده است نگرانی ما در مورد امکان توسعه این مجتمع بیش‌تر به این دلیل است که همین امروز هم یوزها به اندازه کافی مشکل دارند و تخریب کریدورهای ارتباطی‌شان در یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌ها می‌تواند تیر خلاصی باشد بر حضور آن‌ها در دره انجیر.»
گزارش: فرناز حیدری
No tags for this post.