ایجاد ژئوپارک در فارس، رهیافتی نوین در گردشگری

عضو هیئت علمی گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس با اشاره به غنای زمین‌شناسی و فرهنگی فارس، باور دارد که ژئوپارک رهیافتی جدید برای گردشگری فارس می باشد که البته هنوز این رؤیا تحقق نیافته است.

دکتر رضا صادقی، استادیار گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس و پژوهشگر حوزه ژئوتوریسم در گفتگو با خبرنگار سیناپرس فارس گفت: استان فارس به علت جایگاه خاص جغرافیایی و زمین‌شناسی از جمله دارا بودن بخشی از پهنه‌های ساختاری و چینه‌شناسی ایران مانند پهنه زاگرس رورانده، پهنه زاگرس چین‌خورده، پهنه اُفیولیتی- رادیولاریتی نیریز و پهنه سنندج-سیرجان، دارای پتانسیل بسیار بالایی در زمینه توسعه ژئوتوریسم است.

او اضافه کرد: این دارایی‌ها و زیرساخت‌های طبیعی، موجب انجام پژوهش‌های علمی جهت معرفی توانمندی‌های ژئوتوریسمی در بخشی از پهنه باختری فارس شده‌ است.

این فعال حوزه گردشگری پیرامون ژئوتوریسم و اهمیت آن اظهار داشت: ایران، علاوه بر داشتن آثار بسیار ارزشمند طبیعی، تاریخی و مذهبی، به دلیل جایگاه زمین‌شناسی بی‌مانند خود، دارای پتانسیل‌های بالایی برای توسعه ژئوتوریسم و ژئوپارکها است.

عضو هیئت علمی گروه زمین‌شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس در ادامه گفت: ژئوتوریسم در ایران می‌تواند به عنوان یک راهکار مهم در توسعه پایدار اقتصادی و ارزآوری محسوب شود، اما متأسفانه کمتر به آن پرداخته شده و از جهاتی نیز مهجور و ناشناخته باقی مانده است.

صادقی تصریح کرد: زمین‌گردشگری یا گردشگری زمین‌شناسی یا ژئوتوریسم از دو بخش «ژئو» که نمایانگر دیدنی‌های زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی و میراث معدن‌کاری و «توریسم» که موضوعی چندرشته‌ای با تمامی زیرساخت‌های صنعت گردشگری مانند تفسیر، مدیریت، اقامت، تورها و غیره است، تشکیل شده است. این زیرشاخه بر خلاف بوم‌گردشگری یا اِکوتوریسم که جاذبه‌های «طبیعت جاندار» را در مرکز توجه خود قرار داده، به‌گونه‌ای کلی با دیدنی‌های «طبیعت بی‌جان» سروکار دارد.

او افزود: مخاطبان زمین‌گردشگری تنها کارشناسان و متخصصان رشته‌های زمین‌شناسی، جغرافیا (ژئومورفولوژی) و مدیریت گردشگری نیستند، بلکه تمامی گردشگران عادی، ماجراجویان، ورزشکاران، علاقه‌مندان محیط زیست و دوستداران واقعی طبیعت نیز در این دسته قرار می‌گیرند.

صادقی ادامه داد: زمین‌گردشگران، همزمان با بازدید از پدیده‌ها، فرآیندها و چشم‌اندازهای زیبا و شگفت‌آور زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی، با مبانی پیدایش و کارکرد آنها در قالب یک داستان علمی آشنا شده و به اهمیت شناخت و نگهداشت این میراث طبیعی چندین میلیون ساله پی می بَرند. بنابراین ژئوتوریسم، یک گردشگری کاملاً آگاهانه و مسئولانه در دل طبیعت است.

او یادآور شد: گردشگری زمین‌شناسی به نظر می‌آید که در ابتدا توسط آدام سِجویک (Adam Sedgwick) بریتانیایی نزدیک به 150 تا 200 سال پیش آغاز شده باشد، اما به‌طور آکادمیک در جهان امروزی، از سال ۱۹۹۵ میلادی که تام هوز (Tom Hose) نخستین تعریف علمی زمین‌گردشگری را ارائه داد، موضوع گردشگری زمین‌شناسی و پاسداشت میراث زمین رسماً مورد توجه جامعه علمی قرار گرفت.

صادقی بیان داشت: یونسکو با معرفی یک عنوان نو در علوم زمین با نام «زمین‌گردشگاه یا ژئوپارک»، از سازمان‌ها و مراکز زمین‌شناسی کشورهای مختلف دعوت نمود تا در این زمینه فعالیت نمایند.

او با بیان اینکه در ایران نیز به دلیل دارایی‌های فراوان و گوناگون ژئوتوریسمی، بررسی‌های زیادی انجام شده است، گفت: استادان فرهیخته ای همانند سید محمدعلی جعفریان، فرج الله محمودی، محمدحسن نبوی، علیرضا امری کاظمی، بهرام نکوئی صدری و دیگران، در زمینه ژئوتوریسم و ژئوپارک‌ها فعالیت‌های مهمی انجام داده‌اند که این پژوهش‌ها به توسعه مفاهیم نظری و عملی ژئوتوریسم و ژئوپارک‌ها در ایران کمک کرده‌ و نقش بسیار مهمی در شناخت و نگهداری از منابع طبیعی و فرهنگی این کشور داشته‌اند.

استادیار گروه زمین‌شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس همچنین گفت: در سال 2013، داولینگ (Ross Kingstone Dowling)، دانشمند برجسته حوزه ژئوتوریسم، تعریف دقیقی از زمین‌گردشگری ارائه داد که بیان می‌کند: «ژئوتوریسم؛ گردشگری پایدار با تأکید بر دیدن پدیده‌های زمین‌شناسی به گونه‌ای که به شناخت محیطی و فرهنگی و همچنین تکریم و نگهداشت آنها بیانجامد و به مردم محلی نیز سود برساند».

به گفته صادقی؛ توسعه پایدار بر سه اصل پایداری بوم شناختی، پایداری اجتماعی-فرهنگی و پایداری اقتصادی استوار است. پایداری بوم شناختی، سازگاری توسعه با فرآیندهای اساسی زیست محیطی و نگهداری تنوع و گونه‌های زیستی را تضمین می‌نماید.

او خاطر نشان کرد: پایداری اجتماعی-فرهنگی، پایبندی توسعه با پاسداشت فرهنگ و ارزش‌های بومی و هویت جامعه میزبان را مدنظر می‌گیرد و پایداری اقتصادی، توسعه کارآمد اقتصادی را با حفظ منابع امروز برای آیندگان مورد توجه قرار می‌دهد.

صادقی با بیان اینکه ژئوتوریسم و اِکوتوریسم می‌توانند به عنوان دو بازوی توانمند طبیعت‌گردی، از عوامل اصلی توسعه پایدار در ترازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی باشند، گفت: ژئوتوریسم، یکی از زیرشاخه‌های گردشگری پایدار و دوستدار محیط‌زیست و منابع طبیعی است و هدف آن شناساندن و نگه‌داشتن منابع گردشگری و یا به راستی پاسداشت میراث زمین‌شناختی در مقاصد گردشگری طبیعی است.

صادقی با اظهار به اینکه این مفهوم برای نخستین بار در سال ۱۹۹۱ در همایش «حقوق میراث زمین» در شهر دیژِن فرانسه مطرح شد، افزود: این واژه، که در زبان پارسی به شکل “گردشگاه زمین”، “پارک زمین‌شناسی” و “زمین‌بوستان” نیز ترجمه شده است، از زوایا و رویه‌های مختلفی توصیف شده است. براساس تعریف ارایه شده توسط سازمان جهانی یونسکو، «ژئوپارک؛ یک محدوده با مرزهای آشکار و کافی است که شامل چندین پدیده زمین‌شناختی کمیاب و برجسته است و در آن دیدنی‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی ارزشمند نیز وجود دارد. این محدوده باید دارای برنامه‌های مدیریت گسترش، بهره‌برداری و الگوهای نگهداری باشد و بتواند توان بالابری تراز اقتصادی جامعه محلی را داشته باشد و همچنین به کشش همکاری مردم منطقه بیانجامد».

او یادآور شد: استان‌های پیشتاز ایران به‌عنوان مثال هرمزگان، آذربایجان شرقی و خراسان جنوبی با هماهنگی بین‌سازمانی، قادر شدند که ژئوپارک‌های خود را با نام‌های “قشم”، “اَرس” و “طبس” به ثبت استانی، ملی و حتی جهانی برسانند. اما استان فارس با تمامی پتانسیل‌های گرانبهای گردشگری در زمینه‌های مختلف طبیعی، تاریخی، فرهنگی و مذهبی، هنوز نتوانسته است در این خصوص نقش آفرینی هماهنگ اجرایی و عملیاتی از خود نشان دهد.

صادقی افزود: در سطح جهانی نیز تا سال 2023 میلادی کشورهای چین، ایتالیا، اسپانیا و اندونزی به ترتیب با راه‌اندازی ۴۱، ۱۶، ۱۱ و ۱۰ ژئوپارک، برترین کشورهای دنیا در زمینه توجه علمی و عملی به میراث زمین‌شناختی، ژئوتوریسم و توسعه ژئوپارک‌ها هستند. شبکه ژئوپارک‌های جهانی تا سال 2023م.، دارای ۱۹۵ ژئوپارک از ۵۵ کشور جهان بوده است.

او اجرای طرح پژوهشی علمی، صنعتی و جامعه محور با عنوان ژئوپارک پیشنهادی در پهنه اَرژن-چوگان-پریشان را بخشی از تلاش های انجام شده پیرامون راه اندازی ژئوپارک در استان فارس عنوان کرد و گفت: این طرح نخستین طرح رسمی در شاخه طبیعت گردی و زیرشاخه زمین گردشگری (ژئوتوریسم) استان فارس است که به طور مشترک از سوی دانشگاه پیام نور و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس انجام پذیرفته است.

این پژوهشگر ژئوتوریسم ادامه داد: این پهنه، در شاهراه ارتباطی چهار استان گردشگرپذیر و گردشگرپسند فارس، خوزستان، بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد جای گرفته و دارای ویژگی‌های متنوعی از جمله دو اقلیم مختلف سرد و کوهستانی و گرم و خشک، دو تالاب جهانی، عنوان بین المللی اَندوختگاه زیستکره یونسکو، نقطه آغازین ثبت جهانی محور ساسانی و دارای پدیده‌ها و فرایندهای بی‌مانند و گوناگون زمین شناسی است که همگی می‌توانند در قالب یک ژئوپارک در مقیاس های ملی، منطقه‌ای و حتی جهانی ثبت شوند.

او تاکید کرد: اگر کارهای اجرایی و عملیاتی طرح آغاز و از همکاری سازمان‌های مرتبط، دانشگاهیان و پژوهشگران متخصص بهره گیری مناسبی بعمل آید، این طرح نوآورانه گردشگری می‌تواند منجر به ایجاد کارآفرینی و اشتغالزایی در صنعت سبز و پاک طبیعت گردی استان فارس شود و با افزایش ورود گردشگران داخلی و خارجی، ارزآوری به استان تقویت شده و صنعت گردشگری این منطقه در جایگاه شایسته تری قرار گیرد.

صادقی در ادامه به چالش‌هایی که ممکن است در مسیر راه‌اندازی ژئوپارک در استان فارس پیش آید، اشاره و عواملی از جمله ناآگاهی یا کم آگاهی اجتماعی، تردیدهای مدیریتی و نبود بینش کافی به کارآمدی نقش ژئوتوریسم و ژئوپارک‌ها را از موانع اجرایی در ایجاد ژئوپارک عنوان کرد.

او همچنین به عدم تخصیص یا دردسترس نبودن بودجه دولتی و نبود حامیان مالی دانش دوست، کمبود هماهنگی درون و بین‌سازمانی، کُندی در پیگیری امور اداری و اجرایی، بی خبری از فراوانی تقاضا و رقابت دیگر استان های کشور برای تاسیس ژئوپارک و نبود پشتیبانی معنوی و مادی از فعالان بومی اشاره کرد.

او به این نکته هم پرداخت که همواره طرح‌های کوتاه‌مدت بیشتر مورد توجه مسئولین قرار می گیرد و به طرح‌های میان و بلند مدت کمتر اهتمام می ورزند و این نیز خود می‌تواند یکی از موانع جدی پیش‌رو برای راه اندازی ژئوپارک در فارس باشد. البته این طرح اگر مورد پشتیبانی فنی و مالی مناسبی قرار گیرد، در کوتاه مدت هم قابلیت اجرایی دارد.

صادقی در پایان عدم هماهنگی درون سازمانی و بین‌سازمانی، بروکراسی فرساینده، دخالت دادن افراد یا بخش های بازدارنده، ضعف در ارتباط موثر و ممتد با متخصصین درون و برون استانی و کوتاهی در اجرای بموقع پروژه‌ها را، از عوامل تأخیر در راه‌اندازی ژئوپارک در فارس دانست و ابراز امیدواری کرد: در سال 1403 با همکاری همسو و هدفمند مسئولان استانی و برنامه‌ریزی مناسب، شاهد اجرایی شدن دو پروژه ژئوپارک و موزه طبیعت‌گردی در راستای توسعه پایدار و رونق گردشگری فارس باشیم.

گزارش: فتانه حق پرست