آرین کربلائی: لبنان بر اساس گزارش نهاد بین‌المللی آنکتاد جدی‌ترین رقیب ایران در رتبه‌بندی کشورها از حیث شاخص فناوری و نوآوری در منطقه به شمار می‌رود و سوال اینجاست که نبض فناوری و نوآوری در این کشور به کدام سو می‌رود؟
به گزارش سیناپرس، این کشور دارای سابقه طولانی و موفق در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا در حوزه فناوری و نوآوری است و رشد قابل توجه‌ای در رشته‌های علمی، آموزشی، پزشکی و دارویی، صنعتی و کشاورزی و البته محیط زیست را در سال‌های اخیر تجربه کرده به گونه‌ای که بلوم اینوست بانک گزارش داده که ارزش استارت‌آپ‌ها در لبنان به بیش از یک میلیارد دلار رسیده است. با این حال سازمان کنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد موسوم به آنکتاد در گزارش سال 2023 خود اعلام کرده که رتبه این کشور در حوزه فناوری و نوآوری افت داشته است.
در آخرین گزارش فناوری و نوآوری آنکتاد، لبنان در سال ۲۰۲۲ با ۵۱/۰ امتیاز در جایگاه ۷۷ جهان قرار داشت؛ این درحالی است که در سال ۲۰۲۱ رتبه جهانی لبنان در شاخص فناوری و نوآوری، ۶۳ بود. این آمار نشان می‌دهد رتبه جهانی لبنان در شاخص فناوری و نوآوری در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال قبل، ۱۴ پله افت داشته است. امتیاز و رتبه جهانی لبنان در شاخص فناوری و نوآوری نزدیک به رتبه جمهوری اسلامی ایران است به گونه ای که پس از ایران با رتبه ۷۵ و بوسنی با رتبه ۷۶، در رتبه ۷۷ جهان قرار گرفته است. گفتنی است لبنان در سال ۲۰۲۱ با جایگاه ۶۳ ام جهان، هشت رتبه بالاتر از ایران قرار داشت.
رتبه منطقه ای لبنان در شاخص نوآوری و فناوری در سال ۲۰۲۲، مقام هشتم در بین ۱۵ کشور عربی و پس از کشورهای امارات، عربستان، کویت، بحرین، عمان، تونس و قطر بود؛ این درحالی است که در سال ۲۰۲۱ لبنان مقام پنجم را پس از امارات، عربستان، بحرین، کویت و تونس داشت.از بین زیرشاخص فناوری و نوآوری، بهترین عملکرد لبنان در زیرشاخص تامین مالی با رتبه جهانی ۲۶ در سال ۲۰۲۲ و رتبه ۲۲ در سال ۲۰۲۱ است
یک استثنا در بین کشورها عرب
لبنان از حیث ساختار علمی و فناوری یک استنثا در بین کشورهای عربی به حساب می‌آیند چرا که فرآیند تحقیق و توسعه در این کشور به نهادهای علمی نسبتا مستقل نظیر مرکز تحقیقات و اسناد مارونیت، مرکز مطالعات لبنان و … سپرده شده که باعث می‌شود زیست بوم فناوری و نوآوری لبنان، به سمتی حرکت کند که رشد و بلوغ استارت آپها و طرح‌ها و اقدامات نوآورانه فراهم می‌سازد. از سوی دیگر ساختار تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری زیست بوم فناوری و نوآوری این کشور متنوع بوده و بازیگران متعدد در یک ساختار نسبتا کارآمد، با نشاط و خلاقانه باهم رقابت دارند و حمایت‌های دولتی، صندوق‌های مالی و سرمایه‌گذاری، شتاب‌دهنده‌ها، انکوباتورها، محیط‌های اشتراکی و رویدادهای متنوع فناورانه و نوآورانه نویدبخش یک تحول را می‌دهند که با وجود استقلال آنها از دولت در کنار همدیگر، به گونه‌ای رقابت می‌کنند که کارکردی همگن، همگرا و هم‌افزا را رقم بزنند.
سهم و نقش دولتی‌ها در رونق نوآوری لبنان
هرچند بیروت پایتخت لبنان را عروس خاورمیانه می‌نامند اما این کشور سیاست و راهبرد مشخصی را در حوزه رونق اقتصاد دیجیتال و نوآورانه در پیش گرفته و سهم نهادهای دولتی بیشتر حمایت است تا دخالت. از جمله اینکه بانک مرکزی این کشور در ماه آگوست سال 2014 یک دستورالعمل حمایتی با نام دستور 331 را صادر کرد که به موجب آن 75 درصد از سرمایه‌گذاری بانک‌های این کشور در حوزه اقتصاد دانش بنیان و استارت آپها، چه به صورت مستقیم و چه از طریق نهادهای ذیربط را تضمین می‌کند که این سیاست باعث ترغیب و تشویق سرمایه‌گذاران جهت سرمایه‌گذاری در بخش‌های فناوری و استارت آپها شده و اکوسیستم فناوری و نوآوری لبنان را بهبود بخشیده است. از سوی دیگر سازمان توسعه سرمایه‌گذاری لبنان به عنوان آژانس ملی سرمایه‌گذاری در لبنان در جریان برگزاری رویداد عرب نت بیروت در ۲۰۱۷، از برنامه صادرات فناوری ارتباطات و اطلاعات این نهاد پرده‌برداری کرد که شامل حمایت‌های مالی از استارت آپها برای توانمندسازی آنها جهت شرکت در نمایشگاه‌ها و رویدادهای بین المللی می‌شود.
در کنار بانک مرکزی لبنان، وزارت اقتصاد این کشور یک راهبرد را در سال 2020 میلادی به عنوان نقشه راه معرفی کرد تا سهم و جایگاه صنایع و خدمات حوزه اقتصاد دیجیتال و فناوری و نوآوری این کشور را بهبود ببخشد.
صندوق‌های شتابدهنده لبنان به چه می‌اندیشند؟
بر اساس اعلام معاونت دیپلماسی وزارتخانه ایران، هم اکنون حدود 13 صندوق تامین مالی و سرمایه‌گذاری استارت آپی در لبنان با سرمایه حدود 459 میلیون دلاری فعالیت دارند. یکی از این صندوق‌های، گروه سرمایه‌گذاری B&Y است که در سال 2015 توسط عبدالله یافی و غیث یافی تأسیس شد که یک صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر برای استارتاپ‌های فناوری در مراحل اولیه است. این صندوق به شرکت‌های نوآور و استارت آپی در منطقه MENA کمک می‌کند تا رشد کنند و در عرصه جهانی نقش‌آفرین باشند.
صندوق دیگری به نام Beryteck که در سال 2008 میلادی توسط فردی به نام مارون چامس ایجاد شده که یک محیط مساعد برای برای ایجاد و توسعه استارتاپ‌ها از طریق انکوباتورها، پشتیبانی کسب و کار، مشاوره، تأمین مالی و … فراهم می‌سازد. به واقع بریتک، یک اکوسیستمی برای کارآفرینان است که محیطی پویا برای ایجاد و توسعه استارتاپ‌ها و SME ها فراهم کرده و نوآوری، فناوری و کارآفرینی را در لبنان تقویت می‌کند. این نهاد نقش یک هسته اتصال ذی‌نفعان مختلف در اکوسیستم را بر عهده دارد و تلاش دارد تا بر سیاستگذاران درجهت پیشبرد کارآفرینی و نوآوری تأثیر بگذارد.
صندوق معروف دیگر به نام IM Capital توسط نیکولاس روهانا در سال ۲۰۱۵ به وجود آمده که خدمات فنی و مالی گسترده‌ای را در لبنان برای طیف گسترده‌ای از مشاغل و سرمایه‌گذاران در مراحل اولیه شکل‌گیری استارت آپها و طرح‌های نوآورانه ارائه می‌دهد. این صندوق ۱۵ میلیون دلاری بخشی از ابتکار USAID MENA است که سرمایه، ضمانت سهام و کمک‌های فنی را به مشاغل و سرمایه‌گذاران در مراحل اولیه ارائه می‌دهد.
این گزارش می‌افزاید: برنامه ISME، یک طرح ۳۰ میلیون دلاری است که دولت لبنان از طریق وام بانک جهانی برای حمایت از استارت آپها فراهم دیده و هدف این برنامه، تشویق بازار سرمایه‌گذاری سهام برای افزایش سرمایه‌گذاری‌های اولیه برای شرکت‌های نوآورانه بادوام است. این برنامه دو نوع تامین مالی ارائه می‌دهد یکی کمک هزینه توسعه ایده‌های نوآورانه و دیگری سرمایه‌گذاری مشترک سهام سرمایه
افزون بر اینها می‌توان به سدار موندی اشاره کرد که یک شرکت سرمایه‌گذاری خطرپذیر مستقر در بیروت است که متخصص در سرمایه‌گذاری‌های فناوری فرامرزی در اروپا و خاورمیانه است. این شرکت همچنین موسس Lebanese-in-Technology (LiT) است که یک شبکه باشگاهی متشکل از اعضا و کارآفرینان لبنانی مهاجرت کرده آگاه در زمینه فناوری واقع در قطب‌های فناوری برتر اروپا (لندن، پاریس، دوبلین) هستند.
گروه داهر کاپیتال که توسط میشل داهر در سال ۲۰۰۰ تأسیس شد هم یک دفتر سرمایه‌گذاری خانوادگی است که سرمایه‌گذاری‌های اولیه و خطرپذیر انجام می‌دهد این یک شرکت مستقل و خصوصی است و ماموریت آن حمایت از کارفرمایان دولتی و خصوصی است که برنامه‌های بازنشستگی کارآمد، منطبق و سودمند را برای کارکنان خود اجرا می‌کنند.
نقش مراکز رشد و شتاب‌دهنده‌ها به اقتصاد دیجیتال لبنان
این گزارش می‌افزاید: در حال حاضر 13 مرکز رشد و شتابدهنده استارت‌آپ‌ها در لبنان به رونق اقتصاد دیجیتال این کشور کمک می‌کنند که از جمله می‌توان به مرکز آگری تک اشاره کرد که در سال ۲۰۱۷ توسط سفارت پادشاهی هلند در بیروت و صندوق بریتک تأسیس شد. این نهاد شتاب دهنده، یک مرکز نوآوری کشاورزی در زمینه مواد غذایی است که استارتاپ‌های نوآورانه را برای تبدیل شدن به فرصت‌های تجاری پرورش می‌دهد. آگری تک، استارت آپها را با راه حل‌های مبتنی بر فناوری در سراسر زنجیره ارزش محصولات کشاورزی پشتیبانی می‌کند تا به کسب و کارهای موفق در سطح منطقه ای و جهانی تبدیل شوند. سازوکار این برنامه شتابدهنده 2 مرحله‌ای است که از یک سو از طریق صندوق بریتک از کارآفرینان با نوآوری‌های دانش بنیان در بخش کشاورزی حمایت می‌کند و به آنها منابع، دانش، شبکه‌ها و بودجه مورد نیاز را ارائه می‌دهد. همچنین این مرکز شتاب دهنده، به ارائه پشتیبانی‌های لازم طی دو مرحله در ده ماه پرداخته و برای هر راه اندازی تا ۱۰۰ هزار دلار کمک‌های مالی و پشتیبانی‌های فنی ارائه می‌دهد.
مرکز رشد Speed@BDD که توسط ولید حنا و مارون چماس در سال ۲۰۱۴ تأسیس شد هم یک شتاب دهنده استارت‌آپ دانش‌بنیان مستقر در بیروت است که هدف آن پر کردن شکاف بین استارت‌آپ‌های اولیه و بالغ است. این شتاب دهنده، استارت‌آپ‌ها را در مرحله اولیه ایده و مراحل اولیه می‌پذیرد و وظیفه دارد آنها را به مرحله رشد و تولید در سطح منطقه برساند. عمده تمرکز این شتاب دهنده در صنایع نرم‌افزار، دیجیتال و وب – موبایل است.
شتابدهنده دیگری که در سال 2016 با حمایت یونیسف در لبنان ایجاد شده، Altcity نام دارد که شتاب دهنده استارت آپ‌های اجتماعی است که از شرکت‌های اجتماعی که روی راه حل‌های سازمانی مرتبط با حوزه‌های اصلی برنامه یونیسف کار می‌کنند، پشتیبانی و حمایت می‌کند. این شتابدهنده در واقع قطب پشتیبان و حامی استارت آپ‌های پیشرو لبنان به ویژه در حوزه رسانه‌های جدید مبتنی بر محیط وب موبایلی و بازی‌ها به حساب می‌آید.
Flat۶Labs که توسط احمد آل الفی در سال ۲۰۱۱ بنیان گذاشته شده، یک شتاب دهنده و صندوق اولیه است که پیشروترین شرکت سرمایه‌گذاری اولیه منطقه MENA به شمار می‌رود که مشهورترین برنامه‌های استارت آپی را در منطقه اجرا می‌کند. البته مقر اصلی این شتاب دهنده در قاهره پایتخت مصر قرار دارد و دفتر بیروت آن فعال است و این مرکز رشد هر سال در بیش از ۱۰۰ استارت آپ نوآورانه و مبتنی بر فناوری در منطقه منا سرمایه‌گذاری می‌کند
گسترش کارخانه‌های نوآوری در لبنان
از جمله تحولات حوزه فناوری و نوآوری در لبنان می‌توان به گسترش فضاهای کاراشتراکی و یا همان کارخانه‌های نوآوری اششاره کرد. یکی از اینها، کارخانه نوآوری بیروت است که سال 2016 به وسیله کریم آتویی و ابراهیم زهرالدین ایجاد شده و در این کارخانه اجازه می‌دهد تا در یک محیط اشتراکی با زیرساخت‌های مورد نیاز به همکاری با یکدیگر بپردازند. این کارخانه بر فناوری طراحی و ساخت متمرکز است و می‌کوشد تا تا ایده نوآوران را به واقعیت تبدیل کند. این کارخانه به نوآوران، کارآفرینان، طراحان و استارت آپها، فضایی برای کار، همکاری و نمونه سازی ارائه می‌دهد و هدف ایجاد یک محیط راحت و حذف استرس ناشی از کارهای اداری و بوروکراسی است تا نوآوران فرصت لازم برای تمرکز و خلاقیت را داشته باشند.
افزون بر این کارخانه نوآوری بریتک، فضای همکاری و اشتراکی پر جنب و جوش را برای برای فریلنسرها، کارآفرینان و نوآوران تدارک دیده است تا همزمان با همکاری و به اشتراک گذاری مهارت‌ها و ایده‌ها با متخصصان، ایده‌ها و کسب و کارهای خود را بیافرینند. در این محیط کارِ اشتراکی، اعضاء به امکاناتی همچون اتاق‌های ملاقات، رویدادهای شبکه اجتماعی، آزمایشگاه ساخت نمونه‌سازی اولیه و برنامه‌های پشتیبانی، یک فضای میز باز و مبله با زیرساخت‌های پیشرفته دسترسی دارند.
کارخانه دیگری به نام Beirut Digital District در سال ۲۰۱۲ توسط صندوق Berytech و وزارت ارتباطات لبنان تأسیس شد. این فضای اشتراکی، منطقه ای فراگیر و برخوردار از امکانات متنوع است که از طریق زیرساخت‌های پیشرفته و خدمات پشتیبانی، از مشاغل جدید و نوآوران حمایت می‌کند. از این کارخانه به عنوان یک خوشه دیجیتال منحصر به فرد برای پشتیبانی از مشاغل و نوآوران یاد می‌شود و هم اکنون 3500 عضو دارد و در هر سال 1500 رویداد در این کارخانه برگزار و از آن به عنوان قطب استارت آپها و قلب ابتکار و نوآوری لبنان یاد می‌شود.
کارخانه نوآوری Antwork Beirut، هم یک فضای کار مشترک پر جنب و جوش و حرفه‌ای است که محیطی مشارکتی و حمایتی را برای افراد و شرکت‌ها فراهم کرده و آن را به یک مرکز فعال برای بخش‌های دیجیتال و خلاق لبنان تبدیل کرده است. در این فضای اشتراکی، اعضا می‌توانند به خدمات مختلفی از جمله اتاق کنفرانس، فضاهای رویداد، کافه تریا و جلسات ورزش رایگان دسترسی داشته باشند. همچنین این فضای اشتراکی امکانات شبکه‌سازی را از طریق کارگاه‌ها، سمینارها و رویدادهای اجتماعی ارائه می‌دهد و به اعضاء اجازه می‌دهد شبکه حرفه‌ای خود را گسترش داده و با افراد همفکر خود همکاری کنند.
بیروت پایتخت فناورانه منطقه منا
تحلیل‌گران بر این باورند که بیروت پایتخت لبنان را می‌توان پایتخت فناوری در منطقه منا نامید. از جمله اینکه همه ساله یک رویداد به نام عرب‌نت برگزار می‌شود که یک رویداد بزرگ زمینه فناوری و نوآوری در منطقه MENA به شمار می‌رود و دبیرخانه عرب نت، سالانه کنفرانس‌های بزرگی را با تمرکز بر بخش فناوری، نوآوری و استارت آپها در بیروت، دبی، ریاض، کویت و بیروت سازماندهی و برگزار می‌کند.
کنفرانس‌های عرب نت به عنوان بزرگترین گردهمایی دیجیتال در منطقه MENA شناخته می‌شوند که همواره با حضور چهره‌ها و سخنرانان مشهور جهانی و با حضور بازیگران متعدد فناوری و نوآوری از کارآفرینان، صاحبان استارت آپ‌های موفق و معروف، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و … برگزار می‌شوند.
افزون بر اینکه وب سایت عرب نت، یک مرجع پیشرو برای کسب و کارهای دیجیتال در خاورمیانه است که شامل اخبار، تحلیل‌ها، مشاوره‌های تخصصی، مصاحبه‌ها و جامعه ای پر جنب و جوش از استارت آپها، توسعه دهندگان و کارآفرینان است. پایگاه داده عرب نت، که جامع ترین پایگاه برای استارت آپ‌های دیجیتالی در منطقه MENA است که تا به امروز اطلاعات بیش از ۱۰۰۰ استارت آپ در آن ثبت شده است.
رویداد دیگر BDL Accelerate است که یک کنفرانس نوآوری و کارآفرینی به شمار می‌آید که بانک مرکزی لبنان آن را برگزار می‌کند و تاکنون سه بار در بیروت برگزار شده است. آخرین کنفرانس BDL Accelerate، با حضور بیش از ۲۵ هزار شرکت کننده در بیروت برگزار شد که بزرگترین رویداد در منطقه منا به حساب می‌آید.
زن فرانسوی یا رویداد Femme Francophone هم قابل تامل است چرا که یک رویداد رقابتی است که در سال ۲۰۱۱ با حمایت سفارت فرانسه در لبنان راه‌اندازی شد. این رویداد بر نقش موفق و پیشگامانه زنان فرانسوی زبان لبنانی در زمینه کارآفرینی و نوآوری درجهت توسعه اجتماعی – اقتصادی و تحول اجتماعی تاکید می‌کند.